Egzemplarz obowiązkowy

Egzemplarz obowiązkowy – nałożony na wydawców obowiązek dostarczania do określonych bibliotek nieodpłatnie druków, książek oraz dokumentów dźwiękowych i audiowizualnych.

Ustawę o egzemplarzu obowiązkowym najwcześniej wprowadziła Francja, w XVI wieku^[1]. W jej ślady poszły również Anglia (1610), Szwecja (1661) i Rosja (1683)^[2].

Biblioteka Narodowa w Sofii otrzymuje egzemplarz obowiązkowy od 1897 roku^[3].

Bibliotece Królewskiej w Kopenhadze nadano przywilej egzemplarza obowiązkowego w 1697 roku^[4].

W 1537 roku we Francji król Franciszek I ustanowił pierwsze na świecie prawo przekazywania egzemplarza obowiązkowego Bibliotece Królewskiej w Paryżu^[2].

W Niemczech egzemplarz obowiązkowy otrzymuje Deutsche Nationalbibliothek^[5].

Twórcą idei egzemplarza obowiązkowego w Polsce był Michał Jerzy Wandalin Mniszech, twórca pierwszej ustawy tego typu uchwalonej w 1780 roku. Na mocy tego aktu wszyscy drukarze w Koronie mieli obowiązek wysłać za darmo jeden egzemplarz każdego wydanego przez siebie tytułu do Biblioteki Rzeczypospolitej – dawnej Biblioteki Załuskich – oraz do Biblioteki Wileńskiej z terenu Litwy^[2].

W trakcie zaborów obowiązek egzemplarza obowiązkowego egzekwowany był przez biblioteki państw zaborczych. Po odzyskaniu niepodległości sprawy te regulowało Prawo Prasowe z 1919 roku.

Kolejną ustawą dotyczącą egzemplarza obowiązkowego w Polsce była ustawa z dnia 18 marca 1928 roku o bezpłatnem dostarczaniu druków dla celów bibljotecznych i urzędowej rejestracji^[2].

Po II wojnie światowej przywrócono obowiązek dostarczania egzemplarzy obowiązkowych rozporządzeniem Kierownika Resortu Oświaty z 30 listopada 1944 r., a inicjatywa zainteresowania się Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego związana jest z działaniami Kazimierza Zieleniewskiego^[6].

Od marca 1997 roku w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 7 listopada 1996 r. o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych^[7] oraz wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki^[8] (zmienionego w czerwcu 1999 roku^[9]), prawo egzemplarza obowiązkowego obowiązuje wobec wydawnictw wydawanych w kraju lub za granicą przez polskie placówki. Drukarnie polskie działające na zlecenie wydawcy zagranicznego powinny przekazać po jednym egzemplarzu do Biblioteki Narodowej i Biblioteki Jagiellońskiej. Przechowują one wieczyście jeden z otrzymywanych egzemplarzy. Pozostałe biblioteki mają obowiązek przechowywania egzemplarza obowiązkowego przez co najmniej pięćdziesiąt lat^[2].

Egzemplarze obowiązkowe w Polsce otrzymują^[10]:

Egzemplarz obowiązkowy ogólnopolski
Zdjęcie	Nazwa biblioteki	Data nadania prawa	Liczba egzemplarzy
	Biblioteka Narodowa	4 lipca 1927[11]	2
	Biblioteka Jagiellońska		2
	Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego		1
	Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy		1
	Biblioteka Śląska w Katowicach		1
	Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu		1
	Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu		1
	Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie		1
	Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego		1
	Biblioteka Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie	1954[12]	1
	Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego		1
	Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego		1
	Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu		1
	Książnica Podlaska w Białymstoku		1
	Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie		1
	Biblioteka Sejmowa		1 (dzienniki urzędowe)
	Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny		1 (filmy)

Zgodnie z ustawą z 1997 Słowacka Biblioteka Narodowa ma prawo do egzemplarza obowiązkowego. Wydawcy mają obowiązek przekazać nieodpłatnie bibliotece dwa egzemplarze wszystkich druków, czasopism w ciągu dziesięciu dni od dnia rozpoczęcia sprzedaży wydawnictwa. Dodatkowo wydawcy mają obowiązek dostarczenia kopii wydawnictw elektronicznych i audiobooków^[13].

Na podstawie ustawy o egzemplarzu obowiązkowym (ang. The Legal Deposit Libraries Act 2003) jeden egzemplarz każdej książki, mapy lub periodyku, wydanych na terenie Zjednoczonego Królestwa powinien być w ciągu miesiąca od dnia publikacji przekazany Bibliotece Brytyjskiej. Ponadto 5 innych bibliotek (Biblioteka Bodlejańska, Biblioteka Uniwersytetu Cambridge, Narodowa Biblioteka Walijska, Biblioteka Narodowa Szkocji oraz Biblioteka Trinity College w Dublinie) ma prawo do otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych na żądanie wyrażone w ciągu roku od daty publikacji (żądania takie są wyrażane w sposób skoordynowany przez zajmującą się tym agencję – Agency for the Legal Deposit Libraries. Poprawka z roku 2013 rozciąga te uprawnienia na utwory wydane w formie innej niż drukowana: stron internetowych, blogów oraz płyt.

Biblioteka Narodowa w Rio de Janeiro od 1907 roku otrzymuje portugalski egzemplarz obowiązkowy^[14].

• Aleksander Birkenmajer (red. nacz.): Encyklopedia wiedzy o książce. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1971.
• Legal Deposit Libraries Act 2003. The National Archives. [dostęp 2017-05-21]. (ang.).

• Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 24 maja 1999 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu bibliotek uprawnionych do otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych poszczególnych rodzajów publikacji oraz zasad i trybu i ich przekazywania (Dz.U. z 1999 r. nr 50, poz. 513).
• Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 6 marca 1997 r. w sprawie wykazu bibliotek uprawnionych do otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych poszczególnych rodzajów publikacji oraz zasad i trybu ich przekazywania (Dz.U. z 1997 r. nr 29, poz. 161).
• Ustawa z dnia 7 listopada 1996 r. o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 545).