เจ้าพระยายมราช (แก้ว สิงหเสนี)

เจ้าพระยายมราช นามเดิม แก้ว (พ.ศ. 2347 - 1 กรกฎาคม 2414) เป็นบุตรของเจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์ สิงหเสนี) ดำรงตำแหน่งเป็นเสนาบดีกรมนครบาลและเจ้าเมืองนครราชสีมาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดำรงตำแหน่งเป็นพระพรหมบริรักษ์ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นแม่ทัพผู้มีบทบาทสำคัญในสงครามอานัมสยามยุทธ

เจ้าพระยายมราช (แก้ว สิงหเสนี) เกิดเมื่อปีชวดพ.ศ. 2347^[1] ในรัชกาลที่ 1 เป็นบุตรคนที่แปดของจมื่นเสมอใจราช (สิงห์) มารดาคือท่านผู้หญิงเพ็ง ซึ่งเป็นธิดาของพระพิพิธสาลี (สังข์)^[1][2] นายแก้วมีพี่ชายร่วมมารดาเดียวกันชื่อว่านายเกษ (ต่อมาคือเจ้าพระยามุขมนตรี) ต่อมาในรัชกาลที่ 3 บิดาได้เลื่อนขึ้นเป็นเจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์ สิงหเสนี) ที่สมุหนายก นายแก้วเข้ารับราชการเป็นมหาดเล็ก ภายหลังได้เป็นนายจิตรหุ้มแพร^[1] ต่อมาเป็นจมื่นสมุหพิมาน^[1] ปลัดกรมพระตำรวจขวา หลังจากที่ไปชำระปราบโจรผู้ร้ายที่เมืองนครราชสีมา จึงได้เลื่อนขึ้นเป็นพระพรหมบริรักษ์ เจ้ากรมสนมตำรวจขวา

ในพ.ศ. 2384 ขุนนางกัมพูชาซึ่งอยู่ภายใต้การปกครองของเวียดนามราชวงศ์เหงียนลุกฮือขึ้นต่อต้านการปกครองของญวน พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) ได้ติดตามเจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์) ผู้เป็นบิดาไปในการศึกสงครามในครั้งนี้ด้วย เจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์) มอบหมายให้พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) นำทัพเข้าโจมตีเมืองโพธิสัตว์^[3] หลังจากนั้นเมื่อฝ่ายญวนล่าถอยออกจากกัมพูชาไปอยู่ที่เมืองโจดกแล้ว เจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์) จึงมอบหมายให้พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) นำนักองค์ด้วงไปตั้งมั่นอยู่ที่เมืองอุดงในพ.ศ. 2385 พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) ร่วมกับเจ้าพระยายมราช (บุนนาค ยมนาค) และนักองค์ด้วง ยกทัพเข้าโจมตีคลองหวิญเต๊ในจังหวัดอานซางของเวียดนาม แต่ทัพฝ่ายญวนสามารถต้านทานทัพของฝ่ายสยามได้ทำให้ฝ่ายสยามต้องล่าถอยกลับ พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) คุ้มครองนักองค์ด้วงอยู่ที่เมืองอุดงเป็นเวลาสามปี จนกระทั่งในพ.ศ. 2388 ทัพญวนนำโดยเหงียนจิเฟือง (Nguyễn Tri Phương) ยกทัพญวนขึ้นมาโจมตีเมืองพนมเปญ พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) เข้าป้องกันเมืองพนมเปญแต่ฝ่ายญวนสามารถเข้ายึดเมืองพนมเปญได้สำเร็จ พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) ถอยไปอยู่ที่เมืองอุดง เจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์) เดินทางมาจากกรุงเทพฯเพื่อป้องกันเมืองอุดง เหงียนจิเฟืองนำทัพญวนเข้าล้อมเมืองอุดงจนกระทั่งนำไปสู่การเจรจาเพื่อยุติสงครามอานัมสยามยุทธในที่สุด

พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) สมรสกับท่านผู้หญิงหนู^[2] เป็นธิดาของเจ๊สัวต่วน ซึ่งเป็นน้องชายของเจ้าพระยานิกรบดินทร์ (โต กัลยาณมิตร)^[4] นอกจากนี้ยังมีภรรยาอื่นๆ ยกตัวอย่างเช่นท่านผู้หญิงเปรียม^[5] ซึ่งเป็นธิดาของเจ้าพระยานครราชสีมา (ทองอิน ณ ราชสีมา)

หลังจากกลับจากศึกอานัมสยามยุทธ หลังจากที่พระยามหาเทพ (ปาน) ถึงแก่กรรม พระพรหมบริรักษ์ (แก้ว) ได้รับโปรดเกล้าฯเลื่อนขึ้นเป็นพระยามหาเทพ^[1] เจ้ากรมพระตำรวจซ้าย เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นครองราชสมบัติในพ.ศ. 2394 ทรงแต่งตั้งพระยามหาเทพ (แก้ว) ขึ้นเป็นพระยาสีหราชเดโช^[6] พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯพระราชทานอาญาสิทธิ์ให้แก่พระยาสีหราชเดโช (แก้ว) ไปปราบโจรผู้ร้ายที่เมืองนครราชสีมา^[1] ต่อมาพระยาสีหราชเดโช (แก้ว) ได้รับโปรดเกล้าฯแต่งตั้งเป็นพระยากำแหงสงครามเจ้าเมืองนครราชสีมา และต่อมาเมื่อเจ้าพระยายมราช (ครุฑ) ถึงแก่กรรมเมื่อพ.ศ. 2408 พระยากำแหงสงคราม (แก้ว) จึงได้เลื่อนขึ้นเป็นเจ้าพระยายมราช เสนาบดีกรมนครบาล

เจ้าพระยายมราช (แก้ว) ถึงแก่อสัญกรรมเมื่อวันที่ 1 กรกฎาคม^[7] ปีมะแม พ.ศ. 2414^[1][7] อายุ 68 ปี รัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

เจ้าพระยายมราช (แก้ว สิงหเสนี) มีภรรยาและบุตรธิดาดังนี้^[1][2]

ท่านผู้หญิงหนู กัลยาณมิตร ธิดาของเจ๊สัวต่วน

• พระยาเพ็ชรฎา (ดิด สิงหเสนี) บิดาของพระยาสิงห์เสนี (สอาด สิงหเสนี)
• ญ. ทิม
• ญ. ขลิบ สมรสกับพระยาเพชรรัตน์ (โมรา ไกรฤกษ์)
• ญ. ชุ่ม

เจ้าคำพา ณ จำปาศักดิ์

• ญ. ปุ้ย สมรสกับพระยาราชโกษา (จันทร์ วัชโรทัย)

ภรรยาชื่อ พยอม

• พลตรี พระยานครราชเสนี (กาจ สิงหเสนี) เจ้าเมืองนครราชสีมา
• ญ. อ่อง ภรรยาของนายโต วัชโรทัย
• พระพิศาลยุทธกิจ (ดัด)
• ญ. ศิลา

ภรรยาชื่อ อิ่ม

• พระอินทราภิบาล (เจ๊ก)

ภรรยาชื่อ แจ่ม

• ช. กลั่น
• ญ. ปริก สมรสกับพระยาอมรสินธพ (นก ฉายะระถี)

ภรรยาชื่อ แทน

• ญ. เทศ สมรสกับพระยากัลยาณมิตรนิกรวงศ์ (คง กัลยาณมิตร)
• ญ. เจียม
• ช. อ้น