Boltanya

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo tracta sobre a villa y municipio de Boltanya. Ta altros usos d'o toponimo «Boltanya» se veiga Boltanya (desambigación).

Boltanya Boltaña
Municipio d'Aragón
Boltanya y Malgurguet, en a dita valle de Boltanya.
Entidat  • País  • Provincia  • Comarca	Municipio  Aragón  Uesca Sobrarbe
Partiu chudicial	Boltanya
Superficie	139,5 km²
Población  • Total  • Densidat	1102 hab. (2013) 7,9 hab/km²
Altaria  • Meyana	643 m.
Distancia  • 96 km	enta Uesca
Codigo postal	22340
Patrons	Sant Pavlo
Parroquial  • Diocesi  • Arcipestrau  • Parroquia	Balbastro-Monzón Sobrarbe-Ribagorza Sant Pero apóstol
Ríos	Ara
Coordenadas	42°26’46’’N 0° 4’ 2’’E
Boltanya Boltanya en Aragón
Web oficial

Boltanya (oficialment, en castellano, Boltaña^[1]) ye una villa y municipio aragonés en a comarca de Sobrarbe y a provincia de Uesca. A suya población ye de 1102 habitants,^[1] en una superficie de 139,5 km² y una densidat de población de 7,9 hab/km².

A villa ye capital d'o municipio, co-capital d'a comarca de Sobrarbe (en chunto con l'Aínsa) y tamién ye capital d'o partiu chudicial de Boltanya.

A villa de Boltanya se troba en a ribera d'o río Ara en a metat de lonchitut de la que se conoix como a valle de Boltanya; 6 kilometros en nord-ueste de l'Aínsa y, por tanto, de la desembocadura de l'Ara en a Cinca. Sinyorea la villa por alto lo castiello de Boltanya, que ye en a corona d'o tozal en as garras d'o cual s'extendillan os casars de la villa.

O termin municipal de Boltanya ye extenso, y se i troba incluitos mayoritariament nuclios en a valle de Boltanya y en as valletas d'os barrancos que afluyen en o río Ara, pero tamién bels nuclios de población que fan parte de belaltras cuencas hidrolochicas que marchan ta fuera de Sobrarbe, como pueden estar as d'os ríos Balcez, Mascún y Alcanadre, u una menima parte d'o Sarrablo historico, todas ellas localizadas preponderalment en sud d'o termin municipal. En l'extrimo norte d'o termino, tamién os despoblaus de Sant Pietro y Moriello de Sant Pietro forman achuntamiento con Boltanya, anque son fisicament adintro d'a valle de Vio.

Por tot isto, o termin de Boltanya tiene una cheografía complicada, y anque a villa cumple una función de cabecera ta la valle a on se troba, cualques d'os nuclios que en l'actualidat fan parte d'o municipio se i han dido achuntando por absorción d'os achuntamientos que los incluiban,^[2] y cheograficament y historica se troban difuera de l'aria d'influencia directa de la villa.

O termin municipal de Boltanya tiene mugas con os municipios sobrarbencos de Fanlo, A Buerda, l'Aínsa-Sobrarbe y Fiscal, y con o municipio de Samianigo, en a vecina comarca de l'Alto Galligo.

Carreteras, camins, pistas y senders que naixen d'a villa y se'n van ta altros lugars d'a redolada.

Moriello de Sant Pietro / Ascaso	Sant Fertús	Sant Vicient d'a Buerda
Chanovas / La Velilla (Ctra. N-260); Seso
Campodarbe (Ctra. A-1604); Silves / Espierlo / l'Aguilar	Sieste	Malgurguet y l'Aínsa (Ctra. N-260);

L'articlo principal d'iste alpartau s'espera que sía val de Boltanya.

A valle de Boltanya ye o nombre como se conoix o transecto d'a valle de l'Ara dende que o río esnaviesa por a cerrada de Chanovas y o Baluport dica que remata en l'Aínsa.

En ixe segmento, que forma lo termin tradicional de Boltanya, a villa i representa o principal nuclio de población, por o que se fa de comprender de por qué ye que se le diz asinas.

A «valle de Boltanya» incluye tamién as valletas menors d'o barranco d'Ascaso y o barranco de Canyimars, con l'afluent d'iste zaguer, o barranco de Sant Martín. La desepara contra la ribera de Fiscal a cerrada u congosto de Chanovas (a on que se prochetó lo controvertido embalse); contra la valle d'a Solana la sierra d'o Nabaín, contra la valle de Vio lo portiello d'as Valles y contra la valleta d'o barranco Sarrato (u de Sant Vicient) as estribacions d'a sierra de Sant Visorio que por a part de Boltanya son representadas por o «tozal d'as Cruces» y o «tozal de Regaderas».

Por a ribera sud as valletas d'os barrancos afluents de l'Ara son millor deseparadas, por lo que no se puede considerar que faigan parte, d'una forma prou evident, d'a valle de Boltanya. Son, en sentido descendent, a valle de Campodarbe (bco. las Banyeras), a valle de Sieste (bco. de Sieste) y a valle de lo río Ena, que mayoritariament fa parte en o termin municipal de l'Aínsa-Sobrarbe.

De tot en meyo d'ista valle, sobre o punto a on que s'achunta o barranco de Canyimars con o río Ara, o tozal d'o castiello de Boltanya marca o puesto millor indicau y mas fácil ta guardar que ye a on s'instaló la villa de Boltanya.

Un d'os principals atractivos de Boltanya ye lo suyo casco historico,^[3] considerau un d'os conchuntos constructivos d'epoca mas extensos de l'Alto Aragón.^[3]

O centro neural d'a población ye a colechiata de Sant Pero, ilesia mayor de la villa, gotica d'o sieglo XVI,^[2] que se troba en a plaza mayor d'a localidat. Como gosa pasar en as poblacions baixomeyevals, as principals carreras se troban en a dita plaza, y de la extensión de la plaza se gosa poder deducir a importancia d'iste espacio.

As carreras d'o casco medieval de Boltanya se troban en fendo costera por lo que en bels tiempos habión d'estar as faixas de lo tozal d'o castiello, y os eixamples s'han feito dimpués en a terraza fluvial en a ribera de l'Ara. En as carreras d'o nuclio antigo, as casas mas antigas datan d'o sieglo XV,^[2] anque lo mayor numer de construccións se i fízon en os sieglos XVI y XVII.^[2]

A suya temperatura anyal ye 14.45 °C, con una temperatura meya en chinero de 4.74 °C y en chulio de 25.15 °C.^[4]

A villa de Boltanya ha quitau o suyo nombre de l'antiga rechión de Boletania,^[2] que ye como se deciba una aria dificil de precisar, en l'ueste d'o río Cinca, en os zaguers tiempos de la Edat Antiga y principio de l'Alta Edat Meya,^[5] y d'a que probablement n'habría estau a capital. S'ha trobau un chacimiento de ceramica y bellas monedas ibericas que dan treslau de la existencia de bel asentamiento en o sieglo I aC.^[3]

Cualques inscripcions funerarias trobadas en o termin municipal de Lo Grau (Semontano de Balbastro), datadas d'entre os sieglos IV y V dC, diz que muestran l'adchectivo «boletano»^[5] referent a las oríchens de bel un d'os personaches soterraus, a la par que tamién se fa servir «barbotano» y «pompeianus» en cualques altras.^[5] D'alcuerdo con l'historiador Rodrigo Pita, ixo significaría que por ixas envueltas s'identificaba de forma clara como «Boletania» la rechión que alto u baixo coincide con l'actual Sobrarbe^[5] (sacando-ne La Fueva).

A «terra Boletana» se troba tamién citada, d'alcuerdo con o mesmo autor, en documentos d'o sieglo XI, u puede estar que d'o XII, que recullen lo que él afirma que son conoiximientos «fundamentaus en fuents historicas que huei s'han perdidas»,^[5] anque, en atorgando-les cualque valideza, da lo que podría haber estau as mugas d'aquella «comarca» d'epoca visigotica: En l'este mugaría con a «terra Labitolosana» (que correspondería con l'actual tierra de Campo y a valle de l'Esera), en sud-este habría limitau con a terra Antona (a Fueva de Tierrantona), en sud-ueste con a terra Barbotana (de l'actual Balbastro), por l'ueste habría tenido mugas con as tierras d'os Fibullarienses^[5] y jacetani, y en norte con a Novempopulania.^[5]

S'ha documantau una ceca (punto d'acunyación de moneda) que se deciba Volotania, en tiempos d'o rei Gundemaro I (610-612),^[6] y que se suposa que correspondería con l'actual Boltanya.

En a Edat Meya, baixo dominación musulmana, se construyó l'actual castiello de Boltanya. No se sabe guaire sobre a población musulmana de Boltanya, pero bels autors (como R. Pita) han quiesto suposar que a fortificación habría quedau baixo dominación d'os sarracins en bel momento proximo a lo cambeo de sieglo IX-X (arredol de l'anyo 900 dC.).^[5] Ixe autor cita como referencias, por eixemplo, la caida de Leida en mans d'Al-Tarwil en l'anyo 889^[5] y as presas de Monzón, Alquezra y Balbastro por as tropas d'ixe mesmo personache en 910,^[5] de lo que presuposa que Boltanya habría quedau en mans de lo sinyor musulmán de Waska en bel momento d'entre ixes anyos.^[5]

Tampoco no se tiene garra datos sobre o momento historico cuan que a fortificación de Boltanya se tornó una posesión cristiana. Anque o presumto mito d'os «sirtaniyyin» de las cronicas moriegas (que bels autors han considerau relacionatos con os «cerretans»^[6] d'epoca imperial, pero tresladaus en a Edat Meya,^[6] y no islamizaus, por analochía con os nativos no romanizaus de l'Antiguedat) y la presumpta independencia de lo que en l'actualidat se conoix como Viello Sobrarbe s'han meso muit seriament en tela de chudicio en os zaguers anyos,^[6] existe un grupo d'historiadors que encara considera muit posible que a plaza de Boltanya estase dominada por musulmans, y que dende o nuclio cristiano de Viello Sobrarbe se reconquerise ista y belaltras fortificacions.

Lo que sí que pareix que ye mas claro ye que en tiempos de Sancho Remíriz, II rei d'Aragón, o castiello de Boltanya yera controlau por cristianos, y que se nombró tinent de lo castiello a un noble que heba nombre Ximeno Garcés.

En 1124, Alifonso I d'Aragón dotó de carta de población a l'Aínsa, que posiblement dica alavez no heba estau sique una aldeya. A concesión de carta de población dotaba de previlechios a una localidat, d'entre os que s'incluiba lo previlechio de formar mercau. Tot isto, probablement, suposó un creiximiento de la villa de l'Aínsa que debió d'estar en detrimento de Boltanya, pus por lo que se'n ha puesto saber, quedó reducida a una aldeya dependient de la villa de la Cinca.

De la villa:

D'o municipio:

En a villa:

• A ilesia colechiata de Sant Pero (sieglo XVI). Una d'as mas grandizas de tot lo Pireneu d'Aragón.^[2]
• A plaza y o conchunto d'o casco antigo, a on que i hai casa infanzonas con blasonería y repicaus en a penya en as fronteras.
• O castiello de Boltanya (sieglos X-XI), d'oríchens musulmanas, acondicionau levement en l'anyo 2009.
• O monesterio de Santa María d'o Carmen de Boltanya, complexo monastico fundau en 1641^[2] por a orden d'os Carmelitas Descalzos sobre l'antiga ermita de l'Esprito Santo. Gosó servir ta hespital de malautías de pulmón dende a decada de 1920 dica las zaguerías d'os anyos 80, y como colechio internau bels pocos anyos en as decadas de 1960-70. Dende prencipios d'o sieglo XXI, s'ha reconvertido en un complexo hotelero d'expleitación privada, en restaurando-lo tot y acondicionando-lo ta ixa función.

• 19 de chinero, «trucos de Sant Antón».^[9] Esquillada popular con trucos cerimonials, que en os zaguers anyos se ye fendo sobretot en Malgurguet y ya no en o casco urbano de Boltanya.^[9]

• 20 de chinero, fiesta de Sant Sabastián. Romería ta la ermita d'o santo.^[9] Enantes, se feba tamién fiesta, anque en l'actualidat ye muit desusada.
• 25 de chinero, Fiesta Mayor tradicional, fendo-le honras a Sant Pavlo. S'emprenden fogueras y se fa una chentada popular. Ista fiesta guarda muita relación con La Ronda de Boltaña, pus o grupo se formó ta dar-le musica a iste día, tot recuperando lo costumbre d'antigos de fer ronda en a fiesta de Sant Pavlo.^[10] Tamién ye o día cuan o grupo local de danzants fa lo danze d'o palotiau.

En chinero se concentran as fiestas de cuatro santos, os «Santos Barbudos», que tienen muita tradición d'honrar-se-les en a villa. Sobre o costumbre de fer-les fiestas en un tiempo tan frido como gosa estar o mes de chinero en Sobrarbe, se diz una chanza desenfadada:

• 5 de febrero, fiesta d'as mullers, fendo-le honras a Santa Águeda.^[9] As fiestas d'as mullers son muit populars por tot l'Alto Aragón, y se suelen celebrar fendo unas bailes, y en repartindo torta (en a cultura tradicional, d'isto se'n diz a «caridat»). Bels lugars la fan a l'aire libre, pero como l'orache de frebero ye tan imprevisible, os que en tienen a celebran en un salón. Se gosa mirar ta celebrar-la lo sabado mas amanau a iste día, pus cuan gosa cayer en laborable no se puede celebrar.
• Bel cabo de semana, que gosa estar itinerant d'entre os meses de frebero y marzo, se celebra la Feria Pirenenca d'o Chabalín (en convocatoria oficial, en castellano, «Feria Pirenaica del Jabalí»^[2]) con exposicions sobre caza y un concurso de cocina en o que a protagonista cal que sía la carne de caza.^[2]
• O viernes santo, via crucis dica o castiello.^[11]
• 23 d'abril, feria de Sant Chorche.^[9][11]

• 24 de chunio, antes mas s'encendeban fogueras con obchectos viellos.^[12]
• O cuatreno cabo de semana de chulio, feria «Pirenostrum»^[9] (dica 2008 se deciba «Conspiremus»). A feria pirenenca de luthiers y constructors d'instrumentos tradicionals, que convoca participants de muit diferents paises. No se celebra sique en os anyos pars (ye bianyal).
• O tercer cabo de semana d'agosto, «fiesta de la Convivencia».^[9][11] Se tracta d'una fiesta de penyas que actúa como fiesta mayor oficiosa ta la villa, que en tiene la formal de plen hibierno. A choventut, agrupada por peñas, obren os locals que a sobén no son si que os patios de cualques casas acondicionaus ta la ocasión, y fan barra de bar. L'achuntamiento colabora economicament con as banderetas, os servicios municipals, y monta tamién l'escenario ta las actuacions, por lo que ye similar a como la resta de lugars fan a suya fiesta mayor.
• O tercer domingo d'octubre, feria d'Agüerro.^[11]
• 30 de noviembre, misa y caridat fendo-le honras a Sant Andreu.^[11]
• 4 d'aviento, misa y caridat fendo-le honras a Santa Barbara.^[11]
• 13 d'aviento, misa, caridat y romería ta la ermita de Santa Lucia,^[9][11] fendo-le hontras a ixa santa.

Lista de municipios de Uesca

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Boltanya.
• (es) Web de l'achuntamiento de Boltanya
• (es) Oficina municipal de turismo de Boltanya
• (es) Municipio de Boltanya en o portal Sobrarbe.com