Komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń”

Komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń” – jednostka organizacyjna Straży Granicznej pełniąca służbę ochronną na granicy polsko-niemieckiej w latach 1928–1939.

Na wniosek Ministerstwa Skarbu, uchwałą z 10 marca 1920 roku, powołano do życia Straż Celną^[1]. Od połowy 1921 roku jednostki Straży Celnej rozpoczęły przejmowanie odcinków granicy od pododdziałów Batalionów Celnych^[2]. Proces tworzenia Straży Celnej trwał do końca 1922 roku^[3]. Komisariat Straży Celnej „Zbąszyń”, wraz ze swoimi placówkami granicznymi, wszedł w podporządkowanie Inspektoratu Straży Celnej „Międzychód”^[4].

W drugiej połowie 1927 roku przystąpiono do gruntownej reorganizacji Straży Celnej^[5]. W praktyce skutkowało to rozwiązaniem tej formacji granicznej. Rozkazem nr 3 z 25 kwietnia 1928 roku w sprawie organizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego dowódca Straży Granicznej gen. bryg. Stefan Pasławski powołał komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń”, który przejął ochronę granicy od rozwiązywanego komisariatu Straży Celnej^[6].

 Osobny artykuł: komisariat Straży Celnej „Zbąszyń”.

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego z 22 marca 1928 roku, do ochrony północnej, zachodniej i południowej granicy państwa, a w szczególności do ich ochrony celnej, powoływano z dniem 2 kwietnia 1928 roku Straż Graniczną^[7]. Rozkazem nr 3 z 25 kwietnia 1928 roku w sprawie organizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego dowódca Straży Granicznej gen. bryg. Stefan Pasławski przydzielił komisariat „Zbąszyń” do Inspektoratu Granicznego nr 10 „Opalenica” i określił jego strukturę organizacyjną^[6]. Już 15 września 1928 dowódca Straży Granicznej rozkazem nr 7 w sprawie zmian dyslokacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego podpisanym w zastępstwie przez mjr. Wacława Szpilczyńskiego zmieniał organizację komisariatu i ustalał zasięg placówek^[8]. Rozkazem nr 11 z 9 stycznia 1930 roku reorganizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski ustalił numer i nową organizację komisariatu^[9]. Rozkazem nr 1 z 25 lutego 1932 roku w sprawach organizacyjnych komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski przeniósł placówkę „Grójec” do Chobienic^[10].

W 1936 roku mieścił się w Zbąszyniu przy ulicy Zbąskich 2^[11][a]. Komisariat posiadał telefon (nr 63)^[13]. Ochraniał odcinek długości 32,5 km^[13] od kamienia granicznego G 215 do kamienia granicznego G 389^[11][14]. Na terenie podległym komisariatowi znajdowały się dwa przejścia graniczne. Drogowe w miejscowości Zbąszyń – Rogatka przy znaku granicznym nr 257 przy szosie Zbąszyń – Dąbrówka Wielkopolska oraz kolejowe, zlokalizowane na miejscowym dworcu PKP^[15]. Działało jeszcze dziesięć przejść gospodarczych: przy kamieniu granicznym G 265/5, przy kamieniu granicznym G 265, przy kamieniu granicznym G 273, przy kamieniu granicznym G 291/3, przy kamieniu granicznym G 298, przy kamieniu granicznym G 301, przy kamieniu granicznym G 329/30, przy kamieniu granicznym G 340/41, przy kamieniu granicznym G 349/50 i przy kamieniu granicznym G 356^[16].

Oprócz nich na terenie działało jeszcze dziesięć przejść międzypaństwowych:

• droga polna przy torze kolejowym Zbąszyń – Zbąszynek przy kamieniu granicznym G. 265;
• szosa Nądnia – Chlastawa przy kamieniu granicznym G. 273;
• droga polna Nądnia – Babimost przy kamieniu granicznym G. 291/3;
• droga polna Nądnia – folwark Dąbrowa przy kamieniu granicznym G. 298;
• szosa Nądnia – Nowa Wieś Zbąska (Pałac)25 przy kamieniu granicznym G. 301;
• szosa Nowa Wieś Zbąska – Nowa Wieś Zbąska (Pałac) przy kamieniu granicznym G. 329/30;
• droga polna Nowa Wieś Zbąska – Kosieczyn przy kamieniu granicznym G. 340/41;
• droga polna Nowa Wieś Zbąska – Podmokle przy kamieniu granicznym G. 349/50;
• droga polna Nowa Wieś Zbąska – Podmokle przy kamieniu granicznym G. 35626

Wszystkie otwarte były w porze letniej dla ruchu gospodarczego tylko w dni powszednie, tj. w porze letniej od godz. 600 do 2000 i w porze zimowej od godz. 700 do 1800 27

Wydarzenia

• 23 kwietnia 1936 roku na przejściu granicznym Zbąszyń – Rogatka, w obecności starosty nowotomyskiego wydano władzom niemieckim 9 osób, natomiast ze strony niemieckiej przyjęto 12 osób. Wśród nich znajdował się as polskiego wywiadu, major Jerzy Sosnowski^[17].

• 28 października 1938 o 20.30 przy szosie Zbąszyń – Rogatka przekroczyła granicę 654 osobowa grupa. Zarządzony został alarm komisariatu SG w Zbąszyniu i grupę cofnięto do linii granicznej. Około 21.00 kolejna grupa około 300 osób przekroczyła granicę obok toru kolejowego. Kolejne grupy napływały na terytorium Rzeczypospolitej szosą Chlastawa – Nądnia i torem kolejowym Zbąszyń – Neu Bentschen. Była to zorganizowana akcja niemieckiej policji, która to w sposób nieprawny deportowała obywateli narodowości żydowskiej z terytorium Niemiec. Obok policji i straży granicznej w akcji wyrzucana Żydów wzięła kompania wojska, która bagnetami nasadzonymi na karabiny zmuszała opornych do przejścia na teren Polski. W ciągu 28 i 29 października na odcinku zbąszyńskim wydalono do Polski 6074 osoby^[18] .

Sąsiednie komisariaty

• komisariat Straży Granicznej „Świechocin” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Wolsztyn” – 1928
• komisariat Straży Granicznej „Silna” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Wolsztyn” – styczeń 1930

16 lipca około 19.30 żołnierz plutonu wzmocnienia „Zbąszyń” starszy strzelec Jan Basiński zatrzymał w odległości około kilometra od granicy żołnierza niemieckiego na rowerze. Uciekiniera niezwłocznie odstawiono do Bydgoszczy, do dyspozycji szefa tamtejszej Ekspozytury nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego. W ostatnich dniach sierpnia zaczęła się ewakuacja miasta. Od 25 sierpnia Niemcy przerwały komunikację międzynarodową. 1 września już około 2.00 naruszona została granica w rejonie Zbąszynia. Most kolejowy nie został wysadzony, gdyż dyżurujący saper został zabity przez dywersantów. O świcie oddziały 12 Grupy Grenzschutzu opanowały most na Obrze w Trzcielu oraz most kolejowy w Zbąszyniu i zajęły Kopanicę i Zbąszyń. Rankiem pododdziały SG silnym kontratakiem odbiły miasto. Nie czekając na nadejście większych sił nieprzyjaciela, strażnicy wraz z ochotniczym plutonem wsparcia sierż. Błocha wycofali się w kierunku Nowego Tomyśla^[19].

Organizacja komisariatu w marcu 1928^[6]:

• komenda – Zbąszyń
• placówka Straży Granicznej I linii „Stary Trzciel”
• placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Rajewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki”
• placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”

Organizacja komisariatu we wrześniu 1928^[25]:

• placówka Straży Granicznej I linii „Stary Folwark”
• placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Nadnia”
• placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki”
• placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”

Organizacja komisariatu w styczniu 1930^[9][26]:

• 3/10 komenda – Zbąszyń
• placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Nadnia”
• placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki” → w 1932 przeniesiona do Chobienic
• placówka Straży Granicznej I linii „Wąchabno”
• placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń” ul. 17 stycznia 8
• placówka Straży Granicznej II linii „Nowy Tomyśl” ul. Sienkiewicza 227

Organizacja komisariatu w 1936^[27]:

• komenda – Zbąszyń
• placówka Straży Granicznej I linii „Przychodzko”
• placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Nądnia”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chobienice”
• placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”
• placówka Straży Granicznej II linii „Nowy Tomyśl”

• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743.
• Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
• Piotr Kozłowski. Straż Celna zapomnianą formacją graniczną II Rzeczypospolitej – dyslokacja jednostek granicznych w 1926 roku. „Problemy Ochrony Granic”. 50, 2012. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Henryk Mieczysław Kula: Polska Straż Graniczna w latach 1928–1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 8311082671.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Wykaz dyslokacji Wielkopolskiego Inspektoratu Granicznego w latach 1933–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Grzegorz Goryński: Powstanie, organizacja i funkcjonowanie straży granicznej w latach 1928–1939. 2012. [dostęp 2016-12-31].
• Wojciech Grobelski: Działalność społeczna Straży Granicznej na pograniczu polsko – niemieckim na przykładzie komisariatu SG w Zbąszyniu. 2007. [dostęp 2017-03-14].
• Wacław Czuchwicki: Wydalenie Żydów z Niemiec w 1938 r. w okolicach przygranicznego Zbąszynia. Internetowy Kantor Wydawniczy Muzeum Regionalnego Ziemi Zbąszyńskiej I Regionu Kozła w Zbąszyniu „Szkice Zbąszyńskie”, 2007. [dostęp 2018-02-125]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-26)].zły zapis daty dostępu
• Wykaz imienny oficerów i szeregowych Straży Granicznej Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego pracujących w Przysposobieniu Wojskowym → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Charakterystyka terenu Inspektoratu Granicznego „Wolsztyn” w latach 1935–1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Rozkazy Komendy Głównej Straży Granicznej 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.187/30 do 187/41.)
• Wykaz dyslokacji jednostek Inspektoratu Granicznego „Wolsztyn” w 1936 roku → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.190/117.)