คลองผดุงกรุงเกษม

คลองผดุงกรุงเกษม
คลองผดุงกรุงเกษมในปัจจุบัน
ตำแหน่ง	กรุงเทพมหานคร
ประเทศ	ประเทศไทย
ข้อมูลจำเพาะ
ความยาว	5.5 km (3.4 ไมล์)
ประตูกั้นน้ำ	2
ประวัติ
ชื่อทั่วไป	คลองผดุง
หัวหน้าวิศวกร	สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)
วันที่อนุมัติ	พ.ศ. 2394
เริ่มก่อสร้าง	พ.ศ. 2394
วันที่เปิดใช้	พ.ศ. 2395
วันที่แล้วเสร็จ	พ.ศ. 2395
ข้อมูลภูมิศาสตร์
ทิศ	ใต้
จุดเริ่มต้น	แม่น้ำเจ้าพระยา แขวงวัดสามพระยา เขตพระนคร และแขวงวชิรพยาบาล เขตดุสิต
จุดสิ้นสุด	แม่น้ำเจ้าพระยา แขวงตลาดน้อย เขตสัมพันธวงศ์ และแขวงบางรัก เขตบางรัก
สาขาของ	แม่น้ำเจ้าพระยา
เชื่อมต่อกับ	แม่น้ำเจ้าพระยา
โบราณสถานที่ขึ้นทะเบียนโดยกรมศิลปากร
ชื่อที่ขึ้นทะเบียน	คลองผดุงกรุงเกษม ตลอดแนวคลอง
ขึ้นเมื่อ	29 เมษายน พ.ศ. 2519
เป็นส่วนหนึ่งของ	โบราณสถานในเขตกรุงเทพมหานคร
เลขอ้างอิง	0000014

คลองผดุงกรุงเกษม (อักษรโรมัน: Khlong Phadung Krung Kasem) เป็นคลองขุดรอบพระนครชั้นนอก (ชั้นที่สาม) ขุดขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้ขุดเมื่อ พ.ศ. 2394 ทรงพิจารณาเห็นว่าบ้านเมืองเจริญขึ้น ผู้คนก็มากกว่าเมื่อเริ่มสร้างกรุง ควรขยับขยายพระนครออกไป จึงโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ว่าที่สมุหพระกลาโหมเป็นแม่กอง เจ้าหมื่นไวยวรนาถเป็นกงสีจ้างจีนขุดคลองพระนครออกไปอีกชั้นหนึ่ง โดยขุดถัดจากคลองรอบกรุงออกไปทางชานพระนคร เริ่มขุดจากปากคลองริมแม่น้ำเจ้าพระยาบริเวณวัดเทวราชกุญชร (วัดสมอแครง) ย่านเทเวศร์ มีแนวขนานไปกับคลองคูเมืองเดิม ผ่านย่านหัวลำโพง ตัดผ่านคลองมหานาคไปทะลุแม่น้ำเจ้าพระยาอีกด้านหนึ่งบริเวณวัดแก้วแจ่มฟ้า สี่พระยา คลองนี้ขุดเสร็จในปี พ.ศ. 2395 ได้รับพระราชทานชื่อว่า "คลองผดุงกรุงเกษม"

คลองนี้ตัดผ่านคลองมหานาค บริเวณสี่แยกมหานาค ซึ่งเป็นย่านการค้าที่สำคัญ ผ่านบริเวณหัวลำโพงในปัจจุบัน ผ่านวัดมหาพฤฒาราม (เดิมเรียกว่า วัดท่าเกวียน) ในสมัยที่ทำการขุดมีขนาดกว้าง 20 เมตร ลึก 3 เมตร ยาว 5.5 กิโลเมตร การขยายครั้งนี้ทำให้มีพื้นที่เมืองเพิ่มขึ้นสองเท่าเป็น 5,552 ไร่ (8.883 ตารางกิโลเมตร; 3.430 ตารางไมล์).^[1]

อนึ่ง คลองผดุงกรุงเกษมเป็นเส้นแบ่งการปกครองระหว่างเขตหลายเขตในฝั่งพระนคร ดังนี้

• แบ่งเขตสัมพันธวงศ์กับเขตบางรัก ตั้งแต่แม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งใต้จนถึงสะพานเจริญสวัสดิ์
• แบ่งเขตป้อมปราบศัตรูพ่ายกับเขตปทุมวัน ตั้งแต่สะพานเจริญสวัสดิ์จนถึงคลองแสนแสบ
• แบ่งเขตป้อมปราบศัตรูพ่ายกับเขตดุสิต ตั้งแต่คลองแสนแสบจนถึงสะพานมัฆวานรังสรรค์
• แบ่งเขตพระนครกับเขตดุสิต ตั้งแต่สะพานมัฆวานรังสรรค์จนถึงแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งเหนือ

คลองผดุงกรุงเกษมเป็นคลองเมืองชั้นนอกที่ขุดในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวระหว่าง พ.ศ. 2394 ถึง พ.ศ. 2395 ในการขุดคลองได้จ้างแรงงานชาวจีนเป็นผู้ขุดเพื่อขยายชุมชนออกไปทางทิศตะวันออกของพระนคร ระยะทางรวมราว 5.5 กิโลเมตร เริ่มทางทิศเหนือที่วัดสมอแครงหรือวัดเทวราชกุญชร ขนานไปกับคลองบางลำพู-โอ่งอ่าง ตัดผ่านคลองมหานาคจนกลายเป็นย่านการค้าที่สำคัญคือ สี่แยกมหานาค ผ่านวัดวัดหัวลำโพง วัดท่าเกวียนหรือวัดมหาพฤฒารามไปจนจรดแม่น้ำเจ้าพระยาทางทิศใต้แถววัดแก้วแจ่มฟ้า การขุดคลองทำให้เกิดวัดและชุมชนเรียงรายไปตามลำคลองเพิ่มขึ้น เช่น วัดสามจีน (วัดไตรมิตรฯ) วัดพลับพลาไชย วัดโสมนัสราชวรวิหาร วัดมกุฎกษัตริยาราม วัดบางขุนพรหม วัดเทวราชกุญชร เป็นต้น

ตั้งแต่สมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นต้นมา มีการขยายพื้นที่อยู่อาศัยของผู้คนจากเมืองพระนครมาทางฝั่งตะวันออกเพิ่มขึ้น ทำให้เกิดวัดขึ้นเป็นศูนย์กลางของชุมชนเพิ่มตามขึ้นมาเช่นวัดพระพิเรนทร์ วัดชัยชนะสงคราม วัดจักรวรรดิราชาวาส วัดกันมาตุยาราม วัดสัมพันธวงศ์ วัดปทุมคงคา วัดใหม่ยายแฟง วัดคณิกาผล วัดพลับพลาไชย เป็นต้น เมื่อมีการขุดคลองเมืองพระนครชั้นนอกคือคลองผดุง-กรุงเกษมขึ้นมานั้น ได้ทำให้วัดต่างๆ ดังกล่าวนี้เข้ามาอยู่ภายในเขตเมืองกรุงเทพมหานคร

สะพานข้ามคลองผดุงกรุงเกษมที่สร้างขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานนามให้คล้องจองกันทั้งหมด

• สะพานเทเวศรนฤมิตร - อยู่บนถนนสามเสน บริเวณใกล้ทางแยกเทเวศร์ เป็นย่านการค้าเก่า
• สะพานวิศุกรรมนฤมาน - อยู่ระหว่างถนนประชาธิปไตยกับถนนนครราชสีมา ตรงทางแยกประชาเกษม (ทางแยกเมล์แดง) ใกล้เคียงกับคุรุสภาและวัดมกุฏกษัตริยาราม
• สะพานมัฆวานรังสรรค์ - อยู่บนถนนราชดำเนินนอก บริเวณทางแยกมัฆวาน สถานที่สำคัญได้แก่ ที่ทำการองค์การสหประชาชาติประจำประเทศไทย กระทรวงศึกษาธิการ และทำเนียบรัฐบาล
• สะพานเทวกรรมรังรักษ์ - อยู่บนถนนนครสวรรค์ บริเวณทางแยกเทวกรรม ย่านนางเลิ้งเป็นชุมชนเก่าแก่ อยู่ใกล้วัดโสมนัสวิหารและทำเนียบรัฐบาล
• สะพานจตุรภักตร์รังสฤษดิ์ หรือ "สะพานขาว" อยู่บนถนนหลานหลวง ทางแยกสะพานขาว ใกล้กับตลาดมหานาค

สะพานอื่น ๆ ที่ไม่ได้สร้างในสมัยนั้น และไม่ได้มีชื่อคล้องจอง

• สะพานพิทยเสถียร อยู่บนถนนเจริญกรุง
• สะพานกษัตริย์ศึก (สะพานยศเส) อยู่บนถนนพระรามที่ 1
• สะพานเจริญสวัสดิ์ อยู่บนถนนพระรามที่ 4

• คลองคูเมืองเดิม คลองรอบกรุงชั้นแรก ขุดขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี
• คลองรอบกรุง คลองรอบกรุงชั้นที่สอง ขุดขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

• เว็บไซต์คลองผดุงกรุงเกษม
• http://dds.bma.go.th/Csd/canal_h3.htm เก็บถาวร 2007-09-27 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• https://web.archive.org/web/20021016205840/http://www.geocities.com/lekpage/saparn01.html

• แผนที่และภาพถ่ายทางอากาศของ คลองผดุงกรุงเกษม
  • ภาพถ่ายดาวเทียมจากวิกิแมเปีย หรือกูเกิลแมปส์
  • แผนที่จากลองดูแมป หรือเฮียวีโก
  • ภาพถ่ายทางอากาศจากเทอร์ราเซิร์ฟเวอร์

13°44′52″N 100°31′00″E / 13.747722°N 100.516663°E / 13.747722; 100.516663

วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อที่เกี่ยวข้องกับ คลองผดุงกรุงเกษม