Աղթամարի կաթողիկոսություն

Աղթամարի կաթողիկոսություն
Տեսակ	կաթողիկոսություն և եպիսկոպոսական աթոռ
Հիմնադրման թվական	1113[1]
Ավարտի թվական	1895[1]
Երկիր	Օսմանյան կայսրություն
Գլխամաս	Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի, Վանի մարզ, Թուրքիա[1]

Աղթամարի կաթողիկոսություն, Հայոց եկեղեցու ինքնուրույն աթոռներից մեկը։

1470-ական թվականներին Աղթամարի կաթողիկոսությանը ենթակա եկեղեցական վիճակների (թեմերի) բնակչությունը Աղ-կոյունլուների թուրքմենական ցեղախմբի գերիշխանության ոլորտում էր։ Գրիչներն իրենց թողած հիշատակարաններում ուշագրավ ու արժանահավատ տեղեկություններ են հաղորդում Աղթամարի աթոռին ենթակա եկեղեցաթեմերում ստեղծված կացության մասին։ Աղ-կոյունլու փադիշահ Ուզուն Հասանի (1453–1477) գահակալության տարիները բնորոշվում են իբրև դառնաղետ ժամանակաշրջան։

Ըստ 1471 թվականի Աղթամարի Սուրբ Խաչ վանքում օրինակված Ճաշոցում եղած հիշատակագրության՝ «…երկիր ամենայն երերեալ կայ և տատանեալ ի ձեռաց անօրինաց… է զմահ և զսով, զսուր և զգերութիւն»^[2]։ 1474 թվականին Խլաթի գավառակի Ծղակ գյուղի մոտակայքի վանքում արտագրված Ավետարանի գրիչը վկայում է, որ նույն թվականին Ուզուն Հասանը հարձակվում է Բաղեշի վրա «…և բազում ի մարաց^{[Ն 1]} ազգէն կոտորեաց. և Հայոց ազգիս յոյժ ողորմած է, զի գերի ոչ առնէ…»^[3]: Այդ փադիշահը ջանում էր սիրաշահել քրիստոնյաներին և ձեռք բերել Վենետիկի հանրապետության զորակցությունն ընդդեմ Օսմանյան սուլթանության։ Վենետիկ ուղարկած նրա չորս պատվիրակներից Մուրատը ծագումով հայ էր^[4]։

Ուզուն Հասանի օրոք Աղթամարի կաթողիկոսությունը պահպանեց իր եկեղեցաթեմերը։ Ըստ վիճելի մի վավերագրի՝ 1474 թվականի դրանք տարածվում էին «…ի Շատխոյ մինչև… փոքր գեղորայք, վանորայք և անապատերն...»^[5]: Սակայն պետականության բացակայության պայմաններում դրությունը մնում էր ծանր ու օրհասական։ 1475 թվականին Վանա լճի Կտուց կղզում ձեռագիր օրինակող Խաչատուր գրիչը նշում է՝ «Չգիտեմք, թէ ինչ տի լինի Հայոց ազգիս։ Ի գայլոց միջիս շիւարեալ կանք ողորմելի…»^[6]: «Ի դառն և ի վշտալից ժամանակի, յորում կամք ընդ հարկի և ընդ ծառայութեան ազգին նետողաց»^[7],– գրում է 1476 թվականին Աղթամարում Հայսմավուրք արտագրող գրիչը։

Աղթամարի և նրա թեմերի բնակչության կացությունը շարունակում էր մնալ ծանր նաև 1478 թվականից Աղ-կոյունլուների փադիշահ դարձած Յաղուբ Բեկի օրոք։ Թեև 1481 թվականին Աղթամարի թեմերի հայ տանուտերերին հաջողվեց միջնորդել փադիշահի առջև փոքր-ինչ թեթևացնել տալով Աղթամարին ենթակա եկեղեցիների հարկերը^[8], սակայն դա ևս չփրկեց դրությունը։ 1484 թվականին Աղթամարի վանքում ձեռագիր արտագրող Կարապետ գրիչն իր թողած հիշատակարանում շեշտում է` դաժան ու անհույս ժամանակը, երբ «…երկիր ամենայն երերեալ և տատանեալ կայ ի ձեռաց անօրէն ազգին նետողաց»^{[9][10][11][12]}։

1480–1490-ական թվականներին Աղթամար կղզին քրդական ցեղապետ Մելիք Բեկի որդու՝ Ռուստամի իշխանության տակ էր^[13]։ Ռշտունիքի Շատվան գյուղում 1489 թվականին Ատոմ գրչի թողած հիշատակարանում նշվում է, որ այլակրոն իշխանությունները «...բռնադատեն զամենեսեան զմանկունս եկեղեցւոյ դառնալ ի սնոտի և ի պատիր յոյսն իւրեանց… բազում եկեղեցիս տապալեցին և զխաչ և զԱւետարան նախատեցին»^[14]։ Աղ-կոյունլուների փադիշահ Բայանդուրը (Յաղուբին հաջորդած), ջանալով հնազանդեցնել քրդական ցեղերին, զորք է հանում նրանց դեմ։ Զորքին դիմակայող քուրդ բեկի զորախումբը նահանջում է Ռշտունիք գավառ՝ «...հանդէպ Աղթամարայ, և անդ զօրաժողով առնէր»^[15]։ Նրան հետապնդող թուրքմեն զորապետն ավերածության է մատնում Վանի գավառը։ Հատկապես այնտեղ եղած վանքերն «...առաւել աւերեցին, զի զդարանսն գտին և զգրեանսն և զամենայն սպասք եկեղեցեացն յաւար առին»^[16]։ Նույն զորապետը թեև չի հասցնում գրավել Աղթամար կղզին, սակայն Աղթամարի աթոռին ենթակա թեմերի բնակչությունը ենթարկվում է բռնությունների, կրում զրկանքներ։ Նրանից հետ չէր մնում վերոնշյալ Ռուստամ Բեկը, որի օրոք՝ «...ի դառն և ի չար ժամանակիս … բռնացեր են ի վերայ Հայոց ազգիս»^[17]։

• Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ.1, էջ 255-256։

• Մաքսուդյանց Մ., Հավաքարան անվանց կաթողիկոսաց (Աղթամարա), Էջմիածին, 1916
• Ակինյան Ն., Գավազանագիրք կաթողիկոսաց Աղթամարա, Վնն., 1920

դ ք խ Հայ Առաքելական Եկեղեցի Կառուցվածք Նվիրապետության աստիճաններ Կաթողիկոս • արքեպիսկոպոս • եպիսկոպոս • քորեպիսկոպոս • վարդապետ • ծայրագույն վարդապետ • քահանա • սարկավագ • կիսասարկավագ • ջահընկալ • երդմնեցուցիչ • դպիր • դռնապան• գրակարդաց Նվիրապետության աթոռներ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին • Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսություն • Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն • Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն • Գանձասարի կաթողիկոսություն • Աղթամարի կաթողիկոսություն Անոթներ և սպասներ Սկիհ • մաղզմա • մասնատուփ • բաժակաման • խնկանոց • բուրվառ • տապանակ • խաչվառ • քշոց • խաչ (եկեղեցական) • մյուռոնաշիշ • կոնք • դույլ • ղենջակ • աշտանակ • ջահ • կերոն • մոմ • գրակալ Զգեստնետ ու զարդեր Սքեմ • վեղար • փիլոն • գավազան • մատանի • հողաթափ • շապիկ • ուրար • բազկուրար • սաղավարտ • փորուրար • գոտի • թաշկինակ • բազպաններ • վակաս • շուրջառ • խույր • փակեղ • արտախուրակներ • եմիփորոն • կոնքեռ • արծվագորգ Ժամերգություն Գիշերային • Առավոտյան• Արևագալի • Ճաշու • Երեկոյան • Խաղաղական • Հանգստյան Ծիսական առանձնահատկություններ Սուրբ Պատարագ • Մկրտություն • Դրոշմ • Ապաշխարություն • Հաղորդություն • Պսակ • Վերջին օծում կամ կարգ հիվանդաց • Ձեռնադրություն • Մատաղ Անձինք Հիմնադիրներ՝ Թադեոս առաքյալ և Բարդուղիմեոս առաքյալ • Գրիգոր Լուսավորիչ Ցանկեր Տաճարների • Կաթողիկոսների • Թեմերի • Ժողովների • Պոլսո պատրիարքների • Կիլիկիո կաթողիկոսների Ուրիշ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս • Աշտիշատի եկեղեցական ժողովներ • Հայկական քրիստոնեական տոմար • Վարդապետ

դ ք խ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու նվիրապետական աթոռներ, հայրապետական պատվիրակություններ, թեմեր և հովվություններ Նվիրապետական աթոռներ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին (Էջմիածին) Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսություն (Կիլիկիա) Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն Աղթամարի կաթողիկոսություն † Գանձասարի կաթողիկոսություն † Ավանի կաթողիկոսություն (հակաթոռ) † Հայրապետական պատվիրակություններ Արևմտյան Եվրոպա Բալկանյան երկրներ Կենտրոնական Եվրոպա Հնդկաստան և Ծայրագույն Արևելք Հարավային Ամերիկա † Հայաստան և Արցախ (Էջմիածին) Արագածոտն Արարատյան Հայրապետական (Երևան †) Արթիկ Արմավիր Արցախ (Ամարաս † Գանձասար † Շուշի †) Գեղարքունիք Լոռի Կոտայք Մասյացոտն Շիրակ (Ալեքսանդրապոլ †) Սյունիք (Հաբանդ † Տաթև †) Վայոց ձոր Տավուշ (Մեծկվենք †) նախկին ԽՍՀՄ (Էջմիածին) Ադրբեջան † (Բաքու † Գանձակ † Շամախի † Նուխի †) Բալթյան երկրներ Հարավային Ռուսաստան (Աստրախան † Ղզլար †) Ռուսաստան և Նոր Նախիջևան (Բեսարաբիա † Մոսկվա † Նոր Նախիջևան † Պետերբուրգ †) Վրաստան (Ախալցխա † Գորի † Թիֆլիս †) Ուկրաինա Եվրոպա (Էջմիածին) Ավստրիա Բելգիա Բուլղարիա Գերմանիա Իսպանիա և Պորտուգալիա Իտալիա Լեհաստան Հոլանդիա Հունաստան Հունգարիա և Չեխիա Մեծ Բրիտանիա և Իռլանդիա Շվեդիա Շվեյցարիա Ռումինիա Ֆրանսիա Եվրոպա (Կիլիկիա) Կիպրոս Հունաստան Ասիա և Աֆրիկա (Էջմիածին) Դամասկոս Եգիպտոս Եթովպիա Իրաք Կալկաթա Ասիա և Աֆրիկա (Կիլիկիա) Ատրպատական Թեհրան Լիբանան Հալեպ Ջեզիրե Սպահան Քուվեյթ և Արաբական ծոց Ամերիկա և Ավստրալիա (Էջմիածին) ԱՄՆ-ի հայոց արևելյան ԱՄՆ-ի հայոց արևմտյան Ավստրալիա և Նոր Զելանդիա Արգենտինա Բրազիլիա Կանադա Ուրուգվայ Ամերիկա և Ավստրալիա (Կիլիկիա) Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան Հյուսիսային Ամերիկայի արևմտյան Կանադա Վենեսուելա Պատմական Հայաստան (չգործող թեմեր) Ադանա † (Կիլիկիա) Ախալցխա † (Էջմիածին) Աղթամար † (Աղթամար) Այնթապ † (Կիլիկիա) Գարդման † (Գանձասար) Զեյթուն † (Կիլիկիա) Խիզան † (Աղթամար) Կարս † (Էջմիածին) Կեցան † (Աղթամար) Կյուրին † (Կիլիկիա) Կորդվաց † (Աղթամար) Կորճայք † (Աղթամար) Հաճն † (Կիլիկիա) Հայոց ձոր † (Աղթամար) Մալաթիա † (Կիլիկիա) Մարաշ † (Կիլիկիա) Մոկք † (Աղթամար) Նախիջևան † (Էջմիածին) Շատախ † (Աղթամար) Պայաս † (Կիլիկիա) Պարտավ † (Գանձասար) Ռշտունիք † (Աղթամար) Սիս † (Կիլիկիա) Սպարկերտ † (Աղթամար) Տերենտե † (Կիլիկիա) Տևրիկ † (Կիլիկիա) Ուտիք † (Գանձասար) Ֆռնուզ † (Կիլիկիա) այլ չգործող Ադրիանապոլիս † (Կոստանդնուպոլիս) Անտիոք † (Կիլիկիա) Արմաշ † (Կոստանդնուպոլիս) Բանդըրմա † (Կոստանդնուպոլիս) Բաթավիա † (Էջմիածին) Բեյրութ † (Երուսաղեմ) Բիլեջիք † (Կոստանդնուպոլիս) Բուրսա † (Կոստանդնուպոլիս) Դամասկոս † (Երուսաղեմ) Երուսաղեմ † (Երուսաղեմ) Կոստանդնուպոլիս † (Կոստանդնուպոլիս) Կիպրոս † (Երուսաղեմ) Համադան † (Էջմիածին) Յաֆֆա † (Երուսաղեմ) Յոզգաթ † (Կիլիկիա) Նիկոմեդիա † (Կոստանդնուպոլիս) Ռոդոսթո † (Կոստանդնուպոլիս) Սալոնիկ † (Կոստանդնուպոլիս) Ծանոթություն. շեղատառով նշված կաթողիկոսությունները, թեմերը և հոգևոր հովվությունները, որոնց դիմաց դրված է նաև «†» նշանը, չգործող կրոնական կազմակերպություններ են։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 255)։