กสิณ

ส่วนหนึ่งของชุดบทความ
ศาสนาพุทธ
อภิธานศัพท์ ดัชนี เค้าโครง
ประวัติ เส้นเวลา พระโคตมพุทธเจ้า พุทธศาสนาก่อนแบ่งนิกาย การสังคายนา การเผยแผ่ศาสนาพุทธผ่านเส้นทางสายไหม การเสื่อมถอยในอนุทวีปอินเดีย ชาวพุทธยุคหลัง พุทธศาสนาสมัยใหม่
ธรรม แนวคิด อริยสัจ 4 มรรคมีองค์แปด ธรรมจักร ขันธ์ 5 อนิจจัง ทุกข์ อนัตตา ปฏิจจสมุปบาท มัชฌิมาปฏิปทา สุญตา ศีลธรรม กรรม การเกิดใหม่ สังสารวัฏ จักรวาลวิทยา
คัมภีร์ พุทธพจน์ ตำราพุทธศาสนาช่วงต้น พระไตรปิฎก พระสูตรมหายาน ภาษาบาลี ภาษาสันสกฤต ภาษาทิเบต ภาษาจีน ตำราพุทธศาสนาช่วงหลัง
การปฏิบัติ ไตรสรณคมน์ เส้นทางสู่การปลดปล่อยในศาสนาพุทธ เบญจศีล บารมี การทำสมาธิ เหตุผลทางปรัชญา การบูชา การทำบุญ อนุสสติ 10 การมีสติ ปัญญา พรหมวิหาร 4 โพธิปักขิยธรรม 37 อรัญวาสี คฤหัสถ์ บทสวดมนต์ การแสวงบุญ ลัทธิมังสวิรัติ
นิพพาน การตรัสรู้ อริยบุคคล พระอรหันต์ พระปัจเจกพุทธเจ้า พระโพธิสัตว์ พระพุทธเจ้า
ธรรมเนียม เถรวาท พระบาลี มหายาน หีนยาน แบบจีน วัชรยาน แบบทิเบต นวยาน แบบเนวาร
ศาสนาพุทธตามประเทศ สหรัฐ บราซิล ภูฏาน กัมพูชา จีน อินโดนีเซีย มาเลเซีย อินเดีย ญี่ปุ่น เกาหลี ลาว มองโกเลีย พม่า รัสเซีย สิงคโปร์ ศรีลังกา ไต้หวัน ไทย ทิเบต เวียดนาม
สถานีย่อยพระพุทธศาสนา  สถานีย่อยศาสนา
ด ค ก

กสิณ คือวิธีการปฏิบัติสมาธิแบบหนึ่งในพระพุทธศาสนา มีความหมายว่า เพ่งอารมณ์ เป็นสภาพหยาบ สำหรับให้ผู้ฝึกจับให้ติดตาติดใจ ให้จิตใจจับอยู่ในกสิณใดกสิณหนึ่งใน 10 อย่าง ให้มีอารมณ์เป็นหนึ่งเดียว จิตจะได้อยู่นิ่งไม่ฟุ้งซ่าน มีสภาวะให้จิตจับง่ายมีการทรงฌานถึงฌาน 4 ได้ทั้งหมด กสิณทั้ง 10 เป็นพื้นฐานของอภิญญาสมาบัติ

การเพ่งกสิณนับว่าเป็นอุบายกรรมฐานกองต้น ๆ ที่องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ทรงบัญญัติไว้ ว่าด้วยการปฏิบัติสมาธิภาวนาเพื่ออบรมจิต (อันเป็นแนวทางแห่งการบรรลุสำเร็จมรรคผลนิพพาน หลุดพ้นจากการเวียนว่ายตายเกิดในวัฏสงสารนี้ออกไปได้) ซึ่งอุบายกรรมฐานมีอยู่ด้วยกันทั้งหมดสี่สิบกอง ภายใต้กรรมฐานทั้งสี่สิบกองนั้น จะประกอบไปด้วยกรรมฐานที่เกี่ยวเนื่องกับการเพ่งกสิณอยู่ถึงสิบกองด้วยกัน

การเพ่งกสิณ คือ อาการที่เราเพ่ง (อารมณ์) ไม่ได้หมายถึงเพ่งมอง หรือจ้องมอง ไปยังวัตถุหรือสิ่งใดสิ่งหนึ่ง อาทิเช่น พระพุทธรูป เทียน สีต่าง ๆ หรือแม้กระทั่งอากาศ ฯลฯ แล้วเรียนรู้ รับรู้/บันทึก สภาพหรือคุณสมบัติเฉพาะ ของวัตถุ (ธาตุ) หรือสิ่ง ๆ นั้นไว้เช่น เนื้อ สี สภาพผิว ความหนาแน่น ความ เย็นในจิตจนกระทั่งเมื่อหลับตาลงจะปรากฏภาพนิมิต (นิมิตกสิณ) ของวัตถุหรือสิ่ง ๆ นั้นขึ้นมาให้เห็นในจิต หรือแม้กระทั่งยามลืมตาก็ยังสามารถมองเห็นภาพนิมิตกสิณดังกล่าวเป็นภาพติดตา

การเพ่งกสิณจัดเป็นอุบายวิธีในการทำสมาธิที่มีดีอยู่ในตัว กล่าวคือ การเพ่งกสิณเป็นเสมือนทางลัดที่จิตใช้ในการเข้าสู่สมาธิได้อย่างรวดเร็วและง่ายดายกว่าการเลือกใช้อุบายกรรมฐานกองอื่น ๆ มากมายนัก ทั้งนี้เนื่องจากแนวทางในการปฏิบัติสมาธิภาวนาด้วยการใช้อุบายวิธีการเพ่งกสิณนั้น จิตจะยึดเอาภาพนิมิตกสิณที่เกิดขึ้นมาเป็นเครื่องรู้ของจิต แทนอารมณ์ต่าง ๆ ที่ผ่านเข้ามาในจิต และเมื่อภาพนิมิตกสิณเริ่มรวมกันเป็นหนึ่งเดียวกันกับจิต จิตก็จะรับเอาภาพนิมิตกสิณนั้นมาเป็นหนึ่งเดียวกันกับจิต

จากนั้นภาพนิมิตกสิณดังกล่าวจะค่อย ๆ พัฒนาไปเองตามความละเอียดของจิต ซึ่งจะส่งผลให้เกิดมีความเปลี่ยนแปลงขึ้นกับภาพนิมิตกสิณนั้น เริ่มตั้งแต่ความคมชัดในการมองเห็นภาพนิมิตกสิณที่ปรากฏขึ้นภายในจิต และสามารถมองเห็นภาพนิมิตกสิณนั้นได้อย่างชัดเจน ราวกับมองเห็นด้วยตาจริง ๆ ไปจนกระทั่งการที่จิตสามารถบังคับภาพนิมิตกสิณนั้นให้เลื่อนเข้า-เลื่อนออก หรือหมุนไปทางซ้าย-ทางขวา หรือยืด-หดภาพนิมิตกสิณดังกล่าวได้ อันเป็นพลังจิตที่เกิดขึ้นจากการเพ่งนิมิตกสิณ

แต่ในที่สุดแล้วภาพนิมิตกสิณทั้งหลายก็จะมาถึงจุดแห่งความเป็นอนัตตา อันได้แก่ ความว่างและแสงสว่าง กล่าวคือ ภาพนิมิตทั้งหลายจะหมดไปจากจิต แม้กระทั่งอาการและสัญญาในดวงจิตก็จะจางหายไปด้วย จากนั้นจิตจึงเข้าสู่กระบวนการของสมาธิในขั้นฌานต่อไปตามลำดับ^[1]

• พวกที่หนึ่ง คือ ภูตกสิณ หรือ กสิณธาตุ มี 6 อย่าง คนทุกจริตฝึกกสิณได้ทั้ง 6 แต่ต้องดูให้เหมาะกับจริตนิสัย ของแต่ละคน เช่น คนมีโทสะจริต ไม่ควรฝึกกสินไฟ เพราะจะไปเสริมธาตุไฟในตัว ทำให้ยิ่งมีโทสะมากขึ้น (ยิ่งทำให้หงุดหงิดง่าย) เนื่องจากอารมณ์ของจิตจะเป็นไปตามสิ่งที่เพ่ง เช่น เพ่งน้ำทำให้ใจเย็น เพ่งดินทำให้รู้สึกมั่นคง เพ่งลมทำให้รู้สึกอิสระ เป็นต้น
  • อาโปกสิณ (ธาตุน้ำ/ของเหลว) จิตนึกถึงน้ำเพ่งน้ำไว้ คือการเพ่งน้ำ นั่งมองน้ำในธรรมชาติ เช่น หนองน้ำ หรือนำน้ำใส่ภาชนะกลม ๆ เช่น ถาด หรือ ขันน้ำ แล้วเพ่งดู ให้นิมิตรน้ำไม่ใหญ่จนเกินไป จนมองขอบนิมิตรไม่ครบถ้วน และไม่เล็กจนเกินไป จนภาพอื่นนอกจากนิมิตรเข้ามาในสายตามากเกินไป โดยกำหนดเพ่งว่าสิ่งนี้เป็นน้ำโดยความเป็นน้ำ แล้วหลับตานึกถึงภาพน้ำความเป็นน้ำ แล้วบริกรรมในใจก็ได้ หายใจเข้าให้บริกรรมว่า "อาโป" หายใจออกบริกรรมว่า "กสิณัง" (การเพ่งน้ำท่านว่าเป็นกสิณที่ปลอดภัยที่สุด เหมาะสำหรับผู้เริ่มต้น หรือต้องการแค่สมาธิเบื้องต้น เนื่องจากง่ายสุด)
  • ปฐวีกสิณ (ธาตุดิน/ของแข็ง ไม่ใช่เฉพาะดิน) จิตเพ่งดิน โดยกำหนดว่าสิ่งนี้เป็นดิน แล้วหลับตานึกถึงภาพดินความเป็นดิน หายใจเข้าให้บริกรรมว่า "ปฐวี" หายใจออกให้บริกรรมว่า "กสิณัง"
  • วาโยกสิณ (ธาตุลม) จิตเพ่งวัตถุที่ลมพัด เช่น ยอดไม้ ลมพัดกระทบร่าง แล้วหลับตานึกถึงภาพความเป็นลม โดยกำหนดว่าสิ่งนี้เป็นลม หายใจเข้าให้บริกรรมว่า "วาโย" หายใจออกบริกรรมว่า "กสิณัง" (เป็นกสิณที่ยากในการภาวนา เพราะลมตามธรรมชาติมักเดี่ยวพัดเดี่ยวหยุด ควรชำนาญกสิณอย่างอื่นก่อนแล้วจึงมาเพ่ง)
  • เตโชกสิณ (ธาตุไฟ ธาตุร้อน) จิตเพ่งไฟ คือการเพ่งเปลวไฟ โดยกำหนดว่าสิ่งนี้เป็นไฟ แล้วหลับตานึกถึงไฟความเป็นไฟ หายใจเข้าให้บริกรรมว่า "เตโช" หายใจออกบริกรรมว่า "กสิณัง" (เพ่งไฟเป็นกสิณที่อันตรายที่สุด ควรชำนาญกสิณอื่นก่อนแล้วจึงมาเพ่ง เนื่องจากเพ่งจ้องเกินไปมากเกินไปอาจตาเสียตาบอดได้ ลักษณะของไฟที่กวัดเเกว่งง่ายไม่เสถียรทำเกิดความวูบวาบอาจทำผู้เพ่งเกิดวิกลจริตได้ อีกทั้งกสิณไฟอาจทำให้จิตผู้เพ่งเกิดความเร่าร้อนเพราะการมีไฟเป็นอารมณ์ภาวนา)
  • อาโลโกกสิณ (กสิณแสงสว่าง) จิตเพ่งอยู่กับแสงสว่าง หลับตานึกถึงแสงสว่าง วิธีเจริญอาโลกกสิณให้ผู้ปฏิบัติยึดโดยทำความรู้สึกถึงความสว่าง ไม่ใช่เพ่งที่สีของแสงนั้น เวลาหายใจเข้าให้บริกรรมว่า "อาโลโก" หายใจออกให้บริกรรมว่า "กสิณัง"
  • อากาโสกสิณ (ช่องว่าง) จิตเพ่งอยู่กับอากาศ หลับตานึกถึงอากาศ คือการเพ่งช่องว่าง โดยกำหนดว่าสิ่งนี้เป็นช่องว่าง เวลาหายใจเข้าให้บริกรรมว่า "อากาโส" หายใจออกบริกรรมว่า "กสิณัง" (อากาโสกสิณ ให้เจริญกสิณอย่างใดอย่างหนึ่งจนได้ปฐมฌานแล้วจึงค่อยเพ่งอากาโสกสิณให้ได้ปฐมฌานตาม เนื่องจากอากาสเป็นอารมณ์ที่ละเอียด เป็นกสิณที่ทำให้เกิดฌานยากที่สุด แต่เป็นกสิณที่สำคัญ เพราะการจะเข้าอรูปกรรมฐานต้องได้อากาสกสิณก่อน และใช้อากาสกสิณเป็นบาทฐานเข้าสู่อรูปฌานต่อไป)
• พวกที่สอง คือ วรรณกสิณ หรือ กสิณสี เหมาะสำหรับคนมีอุปนิสัยโกรธง่าย หรือพวกโทสจริต
  • โลหิตกสิณ เพ่งกสิณ หรือนิมิตสีแดงจะเป็นดอกไม้แดง เลือดแดง หรือผ้าสีแดงก็ได้ทั้งนั้น แล้วหลับตานึกภาพสีแดง แล้วหายใจเข้าบริกรรมว่า "โลหิตัง" หายใจออกบริกรรมว่า "กสิณัง"
  • นีลกสิณ ตาดูสีเขียวใบไม้ หญ้า หรืออะไรก็ได้ที่เป็นสีเขียว แล้วหลับตานึกถึงภาพสีเขียว หายใจเข้าบริกรรมว่า "นีลัง" หายใจออกบริกรรมว่า "กสิณัง"
  • ปีตกสิณ จิตเพ่งของอะไรก็ได้ที่เป็นสีเหลือง แล้วหลับตานึกถึงภาพสีเหลือง หายใจเข้าบริกรรมว่า "ปีตัง" หายใจออกบริกรรมว่า "กสิณัง"
  • โอทาตกสิณ ตาเพ่งสีขาวอะไรก็ได้แล้วแต่สะดวก แล้วหลับตานึกถึงภาพสีขาว หายใจเข้าบริกรรมว่า "โอทาตัง" หายใจออกบริกรรมว่า "กสิณัง" จนจิตมีอารมณ์เป็นหนึ่งภาพกสิณชัดเจน

ให้เลือกภาวนากสิณใดกสิณหนึ่งให้ได้ถึงฌาน 1 หรือฌาน 4 กสิณอื่น ๆ ก็ทำได้ง่ายทั้งหมด เมื่อปฏิบัติอยู่ดังนี้ ก็จะข่มนิวรณ์ธรรมเสียได้โดยลำดับ กิเลสก็จะสงบระงับจากสันดาน สมาธิก็จะกล้าขึ้น จิตนั้นก็ชื่อว่าตั้งมั่น เป็นอุปจารสมาธิ เมื่อทำได้สำเร็จปฐมฌานแล้ว ก็พึงปฏิบัติในปฐมฌานนั้นให้ชำนาญคล่องแคล่วด้วยดีก่อนแล้วจึงเจริญทุติยฌานสืบต่อไปได้

ท่านว่าจิตเข้าถึงฌาน 4 ก็เป็นจิตเฉยมีอุเบกขาอยู่กับภาพกสิณต่าง ๆ ที่จิตจับเอาไว้ เป็นเอกัคคตารมย์

กสิณ 10 ประการนี้ เป็นปัจจัยให้แสดงฤทธิ์ต่าง ๆ ตามนัยที่กล่าวมาแล้วในฉฬภิญโญ เมื่อบำเพ็ญปฏิบัติใน กสิณกองใดกองหนึ่งสำเร็จถึงจตตุถฌานแล้ว ก็ควรฝึกตามอำนาจที่กสิณกองนั้นมีอยู่ให้ชำนาญ ถ้าท่านปฏิบัติถึงฌาน 4 แล้ว แต่มิได้ฝึกอธิษฐานต่าง ๆ ตามแบบ กล่าวกันว่าผู้นั้นยังไม่จัดว่าเป็นผู้เข้าฌานถึงกสิณ

วิธีอธิษฐานจิตที่จะให้เกิดผลตามฤทธิ์ที่ต้องการท่านให้ทำดังต่อไปนี้

1. ท่านให้เข้าฌาน 4 ก่อน
2. แล้วออกจากฌาน 4
3. แล้วอธิษฐานจิตในสิ่งที่ตนต้องการจะให้เป็นอย่างนั้น
4. แล้วกลับเข้าฌาน 4 อีก
5. ออกจากฌาน 4
6. แล้วอธิษฐานจิตทับลงไปอีกครั้ง สิ่งที่ต้องการจะปรากฏสมความปรารถนา

• ภาคกลาง

• วัดยานนาวา กรุงเทพมหานคร

ส่วนนี้รอเพิ่มเติมข้อมูล คุณสามารถช่วยเพิ่มข้อมูลส่วนนี้ได้