อำเภอวานรนิวาส

อำเภอวานรนิวาส
อำเภอ
การถอดเสียงอักษรโรมัน
• อักษรโรมัน	Amphoe Wanon Niwat
คำขวัญ:  วานรเมืองธรรมะ วัดเสพระตะเคียนใหญ่ หินเหิบไหมมัดหมี่ คอนศรีข้าวเหม่าหวาน หนองม่วงงานแข่งเรือ ม่วนเหลือบุญพระเวสสันดร ออนซอนอ่างเก็บน้ำห้วยโทง
แผนที่จังหวัดสกลนคร เน้นอำเภอวานรนิวาส
พิกัด: 17°37′56″N 103°45′7″E / 17.63222°N 103.75194°E / 17.63222; 103.75194
ประเทศ	ไทย
จังหวัด	สกลนคร
พื้นที่
• ทั้งหมด	1,001.0 ตร.กม. (386.5 ตร.ไมล์)
ประชากร  (2564)
• ทั้งหมด	126,315 คน
• ความหนาแน่น	126.19 คน/ตร.กม. (326.8 คน/ตร.ไมล์)
รหัสไปรษณีย์	47120
รหัสภูมิศาสตร์	4708
ที่ตั้งที่ว่าการ	ที่ว่าการอำเภอวานรนิวาส ตำบลวานรนิวาส อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร 47120
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมประเทศไทย

วานรนิวาส เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดสกลนคร เป็นอำเภอชั้นสอง^[1] มีตราประจำอำเภอเป็นตราหนุมาน มีโรงเรียนมัธยมวานรนิวาสเป็นโรงเรียนประจำอำเภอ

อำเภอวานรนิวาสตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกค่อนไปทางทิศเหนือของจังหวัด ห่างจากตัวจังหวัดสกลนคร 82 กิโลเมตร และห่างจากกรุงเทพมหานครประมาณ 780 กิโลเมตร มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียงดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอบ้านม่วงและอำเภอคำตากล้า
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภออากาศอำนวย
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอพรรณานิคมและอำเภอพังโคน
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอสว่างแดนดินและอำเภอเจริญศิลป์

เมื่อประมาณ พ.ศ. 2378 พระสุนทรราชวงษา เจ้าเมืองนครพนมได้เสร็จราชการสงครามแล้ว จึงกลับเมืองยโสธรตามเดิม ท้าวจันโสมซึ่งเป็นเพี้ย (ข้าราชการอีสานโบราณ) บ้านม่วงริมยาม ซึ่งคงจงรักภักดีต่อพระสุนทรราชวงษามาก ได้หาสมัครพรรคพวกได้ประมาณพันคนเศษตามพระสุนทรราชวงษา เจ้าเมืองยโสธร ไปตั้งครอบครัวที่บ้านกุดลิง แขวงเมืองยโสธร โดยคำว่า "กุด" หมายถึงลำน้ำที่ไหลไม่หยุด ส่วน "ลิง" หมายถึงต้นหูลิง (มิใช่มีลิงอยู่มาก)

ต่อมาท้าวจันโสมเห็นว่า บ้านกุดลิงคับแคบลำบากในการทำมาหากิน และพระสุนทรราชวงษา (ท้าวฝ่าย) เจ้านาย อาจจะอสัญกรรมจึงหมดความผูกพัน อีกทั้งคิดถึงญาติที่พี่น้องชาวโย้ยเดิมที่บ้านม่วงริมยาม จึงได้อพยพกลับมาใกล้บริเวณเดิมที่บ้านท่าแร่ (ตำบลแร่ อำเภอพังโคนในปัจจุบัน) และคงชื่อ "บ้านกุดลิง" ตามมา แต่แห้งแล้งอีก จึงอพยพมาอยู่บ้านชุมแสงหัวนา (บ้านและตํบลวานรนิวาสในปัจจุบัน) และยังคงใช้ชื่อบ้านกุดลิงเช่นเดิม

จนกระทั่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เปลี่ยนชื่อเมืองสกลทวาปีของชาวย้อเป็น "เมืองสกลนคร" เมื่อปี พ.ศ. 2381 จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ยกบ้านกุดลิงของชาวโย้ยให้เป็นเมืองน้องของเมืองสกลนคร โดยมีชื่อคล้องจองกันว่า เมืองวานรนิวาส เมื่อวันจันทร์ แรม 1 ค่ำ เดือน 8 ปีระกา ตรีศก จ.ศ. 1223 ตรงกับวันจันทร์ที่ 6 กรกฎาคม พ.ศ. 2404 และทรงตั้งท้าวจันโสมเป็นหลวงประชาราษฎร์รักษา (ฉิม ศรีถาพร) เป็นเจ้าเมืองคนแรก

• วันที่ 10 เมษายน 2482 โอนพื้นที่หมู่ 12,16,19 (ในขณะนั้น) ของตำบลวานรนิวาส ไปขึ้นตำบลเดื่อศรีคันไชย กับโอนพื้นที่หมู่ 15 (ในขณะนั้น) ของตำบลวานรนิวาส ไปขึ้นตำบลคูสะคาม และโอนพื้นที่หมู่ 3,7,10,12 (ในขณะนั้น) ของตำบลขัวก่าย ไปขึ้นตำบลวานรนิวาส^[2]
• วันที่ 10 มิถุนายน 2490 ตั้งตำบลวาใหญ่ แยกออกจากตำบลโพนงาม และตำบลขัวก่าย ตั้งตำบลโพนแพง แยกออกจากตำบลอากาศ^[3]
• วันที่ 26 มกราคม 2500 จัดตั้งสุขาภิบาลวานรนิวาส ในท้องที่บางส่วนของตำบลวานรนิวาส^[4]
• วันที่ 15 พฤษภาคม 2506 แยกพื้นที่ตำบลอากาศ ตำบลวาใหญ่ ตำบลโพนแพง และตำบลโพนงาม อำเภอวานรนิวาส มาตั้งเป็น กิ่งอำเภออากาศอำนวย ขึ้นกับอำเภอวานรนิวาส^[5]
• วันที่ 27 กรกฎาคม 2508 ยกฐานะจากกิ่งอำเภออากาศอำนวย อำเภอวานรนิวาส เป็น อำเภออากาศอำนวย^[6]
• วันที่ 19 มีนาคม 2511 แยกพื้นที่ตำบลมาย ตำบลม่วง และตำบลดงหม้อทอง อำเภอวานรนิวาส มาตั้งเป็น กิ่งอำเภอบ้านม่วง ขึ้นกับอำเภอวานรนิวาส^[7]
• วันที่ 22 กันยายน 2513 ตั้งตำบลหนองบัวสิม แยกออกจากตำบลคำตากล้า และตั้งตำบลหนองแวง แยกออกจากตำบลวานรนิวาส^[8]
• วันที่ 16 พฤศจิกายน 2514 ยกฐานะจากกิ่งอำเภอบ้านม่วง อำเภอวานรนิวาส เป็น อำเภอบ้านม่วง^[9]
• วันที่ 23 กันยายน 2518 ตั้งตำบลนาแต้ แยกออกจากตำบลคำตากล้า^[10]
• วันที่ 14 กันยายน 2519 แยกพื้นที่ตำบลคำตากล้า ตำบลหนองบัวสิม และตำบลนาแต้ อำเภอวานรนิวาส มาตั้งเป็น กิ่งอำเภอคำตากล้า ขึ้นกับอำเภอวานรนิวาส^[11]
• วันที่ 14 พฤศจิกายน 2521 ตั้งตำบลแพด แยกออกจากตำบลหนองบัวสิม^[12]
• วันที่ 20 กุมภาพันธ์ 2522 ตั้งตำบลศรีวิชัย แยกออกจากตำบลเดื่อศรีคันไชย^[13]
• วันที่ 6 พฤศจิกายน 2522 ตั้งตำบลนาซอ แยกออกจากตำบลขัวก่าย และตำบลวานรนิวาส^[14]
• วันที่ 13 กรกฎคม 2524 ยกฐานะจากกิ่งอำเภอคำตากล้า อำเภอวานรนิวาส เป็น อำเภอคำตากล้า^[15]
• วันที่ 13 กรกฎาคม 2525 ตั้งตำบลอินทร์แปลง แยกออกจากตำบลคูสะคาม^[16]
• วันที่ 21 ตุลาคม 2531 ตั้งตำบลนาคำ แยกออกจากตำบลวานรนิวาส^[17]
• วันที่ 8 ตุลาคม 2534 ตั้งตำบลคอนสวรรค์ แยกออกจากตำบลวานรนิวาส^[18]
• วันที่ 27 ตุลาคม 2536 ตั้งตำบลกุดเรือคำ แยกออกจากตำบลคูสะคาม และตั้งตำบลหนองแวงใต้ แยกออกจากตำบลหนองแวง^[19]
• วันที่ 25 พฤษภาคม 2542 ยกฐานะจากสุขาภิบาลวานรนิวาส เป็นเทศบาลตำบลวานรนิวาส

อำเภอวานรนิวาสแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 14 ตำบล 185 หมู่บ้าน ได้แก่

ท้องที่อำเภอวานรนิวาสประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 15 แห่ง ได้แก่

• เทศบาลตำบลวานรนิวาส ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลวานรนิวาส
• เทศบาลตำบลหนองแวง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหนองแวงทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลนาซอ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลนาซอทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลหนองสนม ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหนองสนมทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลคูสะคาม ครอบคลุมพื้นที่ตำบลคูสะคามทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลกุดเรือคำ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลกุดเรือคำทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลวานรนิวาส ครอบคลุมพื้นที่ตำบลวานรนิวาส (นอกเขตเทศบาลตำบลวานรนิวาส)
• องค์การบริหารส่วนตำบลเดื่อศรีคันไชย ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเดื่อศรีคันไชยทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลขัวก่าย ครอบคลุมพื้นที่ตำบลขัวก่ายทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลธาตุ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลธาตุทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลศรีวิชัย ครอบคลุมพื้นที่ตำบลศรีวิชัยทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลอินทร์แปลง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลอินทร์แปลงทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลนาคำ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลนาคำทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลคอนสวรรค์ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลคอนสวรรค์ทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลหนองแวงใต้ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหนองแวงใต้ทั้งตำบล

อํเภอวานรนิวาสมีประชากรรวมทั้งสิ้น 120,177 คน (พ.ศ. 2564) เป็นชาย 59,974 คน หญิง 60,203 คน ประชากรจํนวน 27,951 ครัวเรือน นับถือศาสนาพุทธร้อยละ 95.1 ศาสนาคริสต์ร้อยละ 4.8 ศาสนาอิสลามร้อยละ 0.1

• ที่ว่าการอำเภอวานรนิวาส เก็บถาวร 2007-09-27 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน