ภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิม

ภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิม หรือ โปรโต-อินโด-ยูโรเปียน (อังกฤษ: Proto-Indo-European หรือ PIE)^[1] คือภาษาสืบสร้างซึ่งเป็นภาษาจากสมมุติฐานที่คาดว่าบรรพบุรุษของอินโด-ยูโรเปียนเคยพูดภาษาเดียวกัน

ภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิมคือภาษาดั้งเดิมที่เป็นที่สนใจมากที่สุด รวมถึงเข้าใจมากที่สุดอีกด้วย งานส่วนใหญ่ของนักภาษาศาสตร์ในช่วงศตวรรษที่ 19 มักจะเป็นเรื่องการสืบสร้างภาษานี้ และภาษาลูกหลานเช่น ภาษาเจอร์แมนิกดั้งเดิม และมักจะใช้วิธีการเปรียบเทียบเช่นเดียวกับที่ปัจจุบันใช้กัน วิธีการนี้ทำให้สามารถเข้าใจภาษาในหลายหลายอย่าง ถึงแม้จะไม่เคยมีการจดบันทึกภาษานี้ในประวัติศาสตร์เลยก็ตาม

ภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิมประมาณว่าเคยพูดเป็นภาษาเดียวกันระหว่าง 4500 ถึง 2500 ปีก่อนคริสตกาล^[2] ในยุคหินใหม่ ถึงแม้จะประมาณไปไกลหลายพันปี แต่ตามสมมติฐานคุร์กัน บ้านเกิดของภาษานี้น่าจะอยู่ในทุ่งหญ้าสเตปป์พอนติก-แคสเปียนในยุโรปตะวันออก การสืบสร้างภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิมยังให้ให้ข้อมูลเชิงลึกเกี่ยวกับศาสนาและวัฒนธรรมของผู้พูดอีกด้วย^[3]

• ภาษาอานาโตเลียดั้งเดิม — ปัจจุบันสูญแล้ว ภาษาที่เด่นที่สุดคือภาษาของฮิตไตต์ ไม่มีภาษาลูกหลานในปัจจุบัน
• ภาษาโตคาเรียนดั้งเดิม — เป็นภาษาที่พบในตะวันตกเฉียงเหนือของจีน ไม่มีภาษาลูกหลานในปัจจุบัน
• ภาษาอิตาลิกดั้งเดิม — มีลูกหลานอีกหลายภาษา ปัจจุบันยังเหลือที่พูดแต่ลูกหลานของภาษาละติน เช่น ภาษาสเปน ภาษาฝรั่งเศส ภาษาอิตาลี ภาษาโรมาเนีย
• ภาษาเคลต์ดั้งเดิม — คือภาษาดั้งเดิมของกลุ่มภาษาเคลต์ ในสมัยก่อนมีการพูดกันเป็นส่วนใหญ่ของยุโรป ปัจจุบันเหลือแค่ช่วงตะวันตกเฉียงเหนือของยุโรปเท่านั้น ภาษาลูกหลานในปัจจุบันเช่น ภาษาไอริช ภาษาเวลส์
• ภาษาเจอร์แมนิกดั้งเดิม — เป็นภาษาดั้งเดิมของกลุ่มภาษาเจอร์แมนิก ซึ่งแบ่งแยกเป็นสามกลุ่มย่อย กลุ่มภาษาเจอร์แมนิกตะวันตก กลุ่มภาษาเจอร์แมนิกตะวันออกซึ่งสูญแล้ว และกลุ่มภาษาเจอร์แมนิกเหนือ ภาษาลูกหลานในปัจจุบันเช่น ภาษาอังกฤษ ภาษาเยอรมัน ภาษานอร์เวย์ ภาษาสวีเดน ภาษาเดนมาร์ก ภาษาไอซ์แลนด์
• ภาษาบอลต์-สลาฟดั้งเดิม — เป็นภาษาดั้งเดิมของกลุ่มภาษาบอลต์และกลุ่มภาษาสลาฟ ภาษาลูกหลานในปัจจุบันเช่น ภาษาลัตเวีย ภาษาลิทัวเนีย ภาษารัสเซีย ภาษาโปแลนด์ ภาษาบอสเนีย-โครเอเชีย-มอนเตเนโกร-เซอร์เบีย
• ภาษาอินโด-อิเรเนียนดั้งเดิม — แบ่งเป็นกลุ่มภาษาอินโด-อารยัน กลุ่มภาษาอิหร่าน และกลุ่มภาษานูริสถานี ภาษาลูกหลานในปัจจุบันเช่น ภาษาฮินดี ภาษาเบงกอล ภาษาเปอร์เซีย
• ภาษาอาร์มีเนียดั้งเดิม — ภาษาลูกหลานในปัจจุบันเช่น ภาษาอาร์มีเนีย
• ภาษากรีกดั้งเดิม — ภาษาลูกหลานในปัจจุบันเช่น ภาษากรีกโบราณ ภาษากรีกปัจจุบัน
• ภาษาแอลเบเนียดั้งเดิม — เป็นภาษาที่มีภาษาลูกหลานทั้งในอดีตถึงปัจจุบันภาษาเดียวคือ ภาษาแอลเบเนีย

ภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิมเป็นภาษาที่มีการผัน หมายถึงมีการผันหน่วยคำต่าง ๆ เพื่อแสดงหน้าที่ในภาษาแตกต่างกัน และภาษานี้มีการสร้างหน่วยคำจากการใช้หน่วยคำเติม แสดงว่ารากคำต่าง ๆ ในภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิม คือ คำรวมกับหน่วยคำเติมเป็นหัวคำ แล้วนำหัวคำมาผันรุปตามหน้าที่นั้น ๆ ในประโยค^[3]

หน่วยคำภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิมจำนวนมากมี e เป็นสระแท้ การเปลี่ยนส่วนของคำของภาษานี้มักจะเปลี่ยน e สั้นเป็น o สั้น เปลี่ยน e ยาว (ē) เป็น o ยาว (ō) หรือไม่มีสระเลย การแปลงสระนี้มีความเกี่ยวข้องทั้งการผันคำนามและกริยา^[4]

ภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิมมีการผันคำนาม 8-9 รูปแบบคือ^[5]

• กรรตุการก คือการผันที่แสดงถึงประธานของกริยา เช่น They ใน They ate ในภาษาอังกฤษ
• กรรมการก คือการผันที่แสดงถึงกรรมตรงของกริยา
• สัมพันธการก คือการผันที่แสดงถึงคำนามที่ไปดัดแปลงคำนามอื่น (เช่นแสดงความเป็นเจ้าของ)
• สัมปทานการก คือการผันที่แสดงถึงกรรมรองของกริยา เช่น Jacob in Maria gave Jacob a drink ในภาษาอังกฤษ ถ้าเทียบกับภาษาไทย ภาษาไทยจะใช้บุพบท แก่..., เพื่อ..., ให้... หรือ ต่อ... เพื่อแสดงเช่น เขาให้ของแก่แม่ของเขา แม่ของเขาคือกรรมรอง
• กรณการก คือการผันที่แสดงถึงเครื่องมือ หรือด้วย หรือหมายถึง เครื่องมือต่าง ๆ เช่นในภาษาไทย เขาเดินด้วยขา ขาคือเครื่องมือ
• อปาทานการก คือการผันที่บ่งชี้การเคลื่อนที่ เคลื่อนย้าย หรือแยกตัวออกจากบางอย่าง ถ้าเทียบกับภาษาไทย ภาษาไทยใช้บุพบท จาก..., ออกจาก... เพื่อแสดงเช่น เขาย้ายบ้านออกจากเมือง เมืองจะมีการผัน
• อธิกรณการก คือการผันที่บ่งชี้สถานที่ต่าง ๆ ถ้าเทียบกับภาษาไทย คำหลังคำบุพบทที่บอกสถานที่เช่น บน หรือ ใต้ จะมีการผัน เช่น หนังสืออยู่บนโต๊ะ โต๊ะจะมีการผัน
• สัมโพธนการก คือการผันสิ่งที่ถูกเรียกขาน เช่น "I don't know, John" "John" จะถูกผัน
• allative ไม่มีชื่อเป็นภาษาไทย คือการผันที่แสดงการเคลื่อนที่ เคลื่อนย้าย หรือแยกตัวเข้า พบเฉพาะในกลุ่มภาษาอานาโตเลียเท่านั้น

และมีเพศสามเพศได้แก่ เพศชาย เพศหญิง และเพศกลาง

ภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิมนั้นสามารถสืมหาคำสรรพนามได้ยาก เนื่องจากภาษาหลัง ๆ ได้มีการแปลงเป็นหลายแบบ ภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิมมีบุรุษสรรพนาม ในบุรุษที่ 1 และ 2 ในขณะที่บุรุษที่ 3 มีการใช้นิยมสรรพนาม (เช่น นี่ นั่น โน่น) แทน บุรุษสรรพนามของภาษานี้แต่ละอย่างเป็นเอกลักษณ์ตัวมันเอง และบางตัวมีการใช้สองแบบ เป็นเรื่องชัดเจนในบุรุษสรรพนามที่ 1 แบบเอกพจน์ ที่แบบแรกจะเก็บไว้ในขณะแบบที่ 2 มีไว้สำรองซึ่งปรากฏในภาษาอังกฤษทั้งสองแบบคือ I และ me และยังมีการผันกรรมการก สัมพันธการก และสัมปทานการกสองแบบอีกด้วย^[6]

บุรุษสรรพนาม^[6]

	ที่ 1		ที่ 2
	เอกพจน์	พหูพจน์	เอกพจน์	พหูพจน์
กรรตุการก	*h₁eǵ(oH/Hom)	*wei	*tuH	*yuH
กรรมการก	*h₁mé, *h₁me	*nsmé, *nōs	*twé	*usmé, *wōs
สัมพันธการก	*h₁méne, *h₁moi	*ns(er)o-, *nos	*tewe, *toi	*yus(er)o-, *wos
สัมปทานการก	*h₁méǵʰio, *h₁moi	*nsmei, *ns	*tébʰio, *toi	*usmei
กรณการก	*h₁moí	*nsmoí	*toí	*usmoí
อปาทานการก	*h₁med	*nsmed	*tued	*usmed
อธิกรณการก	*h₁moí	*nsmi	*toí	*usmi

คล้ายกับคำนาม ล้วนมีผลกับเสียงสระ การแบ่งกริยาภาษานี้แบ่งตามวิธีพื้นฐานมุมมองทางไวยากรณ์

คำกริยาสามารถแบ่งรูปแบบได้เป็น

• นามธรรม คือคำกริยาแสดงสภาวะที่เกี่ยวกับ ความรู้สึกนึกคิด, ความสัมพันธ์, ประสาทสัมผัส, สภาวะความเป็นอยู่ และการวัดหรือการประมาณค่าต่าง ๆ
• ไม่สมบูรณ์ คือคำกริยาที่ยังไม่สมบูรณ์ มีการดำเนินการอยู่ ทำซ้ำ หรือประจำวัน
• สมบูรณ์ คือคำกริยาที่ยังสมบูรณ์แล้ว สามารถมองได้การกระทำ

คำกริยามีวาจกสองแบบคือ

• กรรตุวาจก (active voice) ประโยคที่ประธานกระทำกริยาหลักกับกรรมที่ถูกกระทำ
• มัธยกรรมวาจก (mediopassive voice) คือวาจกสำหรับมัธยวาจก (middle voice) และกรรมวาจก (passive voice) (ประโยคที่ประธานที่ถูกกระทำกับกรรมที่กระทำ)

คำกริยามีบุรุษอยู่สามแบบ (ที่ 1, ที่ 2, ที่ 3)

คำกริยามีจำนวนอยู่สามแบบ

• เอกพจน์ มีหนึ่งสิ่ง สิ่งคือคำนามหรือคำสรรพนาม
• ทวิพจน์ มีสองสิ่ง
• พหูพจน์ มีจำนวนอื่นนอกจากที่บอกมาข้างต้น

ด้านล่างคือการผันคำกริยาตามคำลงท้ายที่เป็นไปได้จาก Sihler ซึ่งเป็นที่ยอมรับในปัจจุบัน

		Sihler (1995)[7]
		Athematic	Thematic
เอกพจน์	ที่ 1	*-mi	*-oh₂
	ที่ 2	*-si	*-esi
	ที่ 3	*-ti	*-eti
ทวิพจน์	ที่ 1	*-wos	*-owos
	ที่ 2	*-th₁es	*-eth₁es
	ที่ 3	*-tes	*-etes
พหูพจน์	ที่ 1	*-mos	*-omos
	ที่ 2	*-te	*-ete
	ที่ 3	*-nti	*-onti

สามารถสืบสร้างได้ตามนี้

	Sihler[7]
หนึ่ง	*Hoi-no-/*Hoi-wo-/*Hoi-k(ʷ)o-; *sem-
สอง	*d(u)wo-
สาม	*trei- (ระดับเต็ม), *tri- (ระดับศูนย์)
สี่	*kʷetwor- (ระดับ-o), *kʷetur- (ระดับศูนย์) (ดูเพิ่มเติมที่กฎ kʷetwóres)
ห้า	*penkʷe
หก	*s(w)eḱs; อาจจะมาจาก *weḱs
เจ็ด	*septm̥
แปด	*oḱtō, *oḱtou หรือ *h₃eḱtō, *h₃eḱtou
เก้า	*(h₁)newn̥
สิบ	*deḱm̥(t)

100, *ḱm̥tóm น่าจะมีความหมายเริ่มแรกว่าจำนวนใหญ่^[8]

• Anthony, David W.; Ringe, Don (2015). "The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives". Annual Review of Linguistics. 1 (1): 199–219. doi:10.1146/annurev-linguist-030514-124812.
• Bomhard, Allan (2019). "The Origins of Proto-Indo-European: The Caucasian Substrate Hypothesis". Journal of Indo-European Studies (ภาษาอังกฤษ). 47 (1 & 2, Spring/Summer 2019).
• Fortson, Benjamin W. (2004). Indo-European language and culture: an introduction. Malden, Mass: Blackwell. ISBN 1405103159. OCLC 54529041.
• Mallory, J. P. (1989). In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth (ภาษาอังกฤษ). Thames and Hudson. ISBN 9780500050521.
• Mallory, JP; Adams, DQ (2006), The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford: Oxford University Press, ISBN 9780199296682
• Meier-Brügger, Michael (2003), Indo-European Linguistics, New York: de Gruyter, ISBN 3-11-017433-2
• Szemerényi, Oswald (1996), Introduction to Indo-European Linguistics, Oxford
• "Voiceless high vowels and syncope in older Indo-European" (PDF). Martin Kümmel, department of Indo-European linguistics, University of Jena.