ทำเนียบหัวเมือง

ทำเนียบหัวเมือง คือเขตการปกครองในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น ประเทศสยามมีหัวเมืองขึ้นอยู่ 474 หัวเมือง หลักฐานที่ได้จากจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ที่ได้จารึกไว้ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยได้จารึกไว้ที่คอสอง เฉลียงพระเบียงล้อมพระอุโบสถทั้งสี่ด้าน หรืออีกอย่างหนึ่งก็คือระเบียงคด ได้เขียนภาพหัวเมืองขึ้นกรุงเทพมหานคร 474 หัวเมือง แต่ในปัจจุบันภาพดังกล่าวได้หายไปหมดแล้ว คงเหลือแต่จารึกที่บอกชื่อหัวเมืองเหล่านั้น กับเจ้าเมืองบางเมืองอยู่ราวครึ่งหนึ่ง ตรวจได้ศิลาจารึก 77 แผ่น ทำเนียบเมือง 194 เมือง แบ่งออกได้ดังนี้

พื้นที่ทิศเหนือของประเทศสยาม ปัจจุบันได้แก่ บริเวณภาคเหนือ ภาคกลางตอนบน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนบน จังหวัดยโสธร และจังหวัดอุบลราชธานี ของประเทศไทย รวมทั้งพื้นที่ส่วนใหญ่ของประเทศลาว

• เมืองศรีภิรม เมืองพรหมพิราม เมืองเทพบุรี เมืองชาตกาล เมืองนครไทย และเมืองด่านซ้าย สุดน้ำโทก 6 เมือง ขึ้นกับเมืองพิษณุโลก
• เมืองชุบศรสำแดง เมืองชุมแสงสงคราม เมืองศรีพนมมาศ และเมืองนครนาคง อยู่ลำน้ำใหญ่ 4 เมือง ขึ้นกับเมืองพิษณุโลก
• เมืองลับแล เมืองปากเหือง เจ้าเมืองชื่อพระอณะพินาศ เมืองน้ำปาด และเมืองสวางคบุรี รวมลำน้ำพิชัย 3 เมือง ขึ้นกับเมืองพิชัย
• เมืองตรอนตรีศิลป์ อยู่ตอนหนบุรพสวางค์ เมืองบางโพ และเมืองขุนกัน อยู่ลำน้ำพิชัยฝั่งตะวันตก ขึ้นกับเมืองพิชัย
• เมืองพิพัฒน์ ขึ้นกับเมืองพิชัย
• เมืองทุ่งยั้งและเมืองสวรรคโลกขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองพิชัย หัวเมืองชั้นตรี ต่อมาเลื่อนเป็นหัวเมืองชั้นโท เจ้าเมืองชื่อออกญาศรีสุริยราชราชัยอภัยพิรยพาหะ ศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองพิมูล ขึ้นกับเมืองพิชัย
• เมืองสุโขทัย หัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อออกญาศรีธรรมศุภราชชาติบดินทร สุรินทรฤๅไชย อภัยพิริยบรากรมพาหุ ศักดินา 10,000 ขึ้นกับมหาดไทย
• เมืองราชธานี เมืองกงคราม เมืองพิรามรงค และเมืองพิแรมรมย์ ขึ้นกับเมืองสุโขทัยทั้ง 4 เมือง
• เมืองโคฎก อยู่ฝั่งเหนือบางขัง เมืองบางขัง อยู่ฝั่งใต้ลำบางขัง ขึ้นกับเมืองสวรรคโลก
• เมืองสำโรงทอง อยู่ฝั่งเหนือลำสำโรง เมืองคีรีมาศอยู่ดอน ขึ้นกับเมืองสุโขทัย
• เมืองปอง ขึ้นกับเมืองเถินอยู่ดอน
• เมืองเถิน เจ้าเมืองชื่อพระยาเถินบุรี ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองกำแพงเพชร หัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อออกญารามรณรงคสงคราม รามภักดีอภัย พิริยพาหะ ถือศักดินา 10,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองเชียงทอง เมืองเชียงเงิน อยู่ลำพิงฝั่งออก ขึ้นเมืองตาก
• เมืองโกสามพิน เมืองบงการบุรี เมืองโบราณราช เมืองนาถบุรี เมืองไตรตรึงค์ ขึ้นกับเมืองกำแพงเพชร 5 เมือง
• เมืองป่าศักดิ์ ผู้ครองเมืองชื่อเจ้านครจำปาศักดิ์ ประเทศราช ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองโขงเจียม ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองปากแซง ขึ้นกับเมืองเจียม
• เมืองเขมราฐ เจ้าเมืองชื่อพระเทพวงศา ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองมุกดาหาร เจ้าเมืองชื่อพระจันทมุริยวงศ์ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองนครพนม ผู้ครองชื่อพระสุนทรราชวงศา มหาขัตติยชาติ ประเทศราชทวาเวียง ดำรงรักษศักดิยศทฤๅไกร ศรีพิชัยสงคราม เจ้าเมืองยศสุนทร ทั้งสองเมือง ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองท่าอุเทน ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองไชยบุรี เจ้าเมืองชื่อพระไชยวงศา ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองเดชอุดม เจ้าเมืองชื่อพระศรีสุระ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองศรีสะเกษ เจ้าเมืองชื่อพญาวิเศษภักดี ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองสาลวัน เจ้าเมืองชื่อเอกราช เมืองสะเมียร์ เมืองสะภาษ และเมืองคง อยู่ตะวันตกลำเซโคนฝั่งของข้างเหนือ 4 เมือง ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองสีทันดร เจ้าเมืองชื่อพระอภัยราชวงศา ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองตระการ อยู่ลำแม่ขานฝั่งเหนือ เมืองแจ่ม อยู่ลำแม่แจ่มฝั่งตะวันออก เมืองยวม อยู่ฝั่งน้ำยวมหนตะวันตก และเมืองพาน อยู่ตอนหนใต้ ขึ้นกับเมืองเชียงใหม่ทั้ง 4 เมือง
• เมืองหอด อยู่ลำแม่พิงฝั่งตะวันตก เมืองตื่นด่าน พญาอินทรคีรี ขึ้นเมืองเชียงใหม่ 2 เมือง
• นครลำพูนไชยประเทศราช ผู้ครองเมืองชื่อตามนามเมือง ขึ้นกรมมหาดไทย^[1]
• เมืองยอง อยู่ฝั่งแม่กอง ตะวันออกตรงเมืองลำพูนข้าม ขึ้นกับเมืองลำพูน
• เมืองป่าซาง อยู่ลำแม่ทาฝั่งตะวันตก เมืองหนองล่าง อยู่ลำแม่ลี้ฝั่งเหนือ และเมืองลี้ อยู่ปลายแม่ลี้ฝั่งใต้ ขึ้นกับเมืองลำพูนทั้ง 3 เมือง
• เมืองจาน เมืองเมาะ เมืองท่า เมืองลอง อยู่ตะวันออกของนครลำปาง เมืองพยาก เมืองงาว อยู่ตอนเหนือของเมืองลำปาง เมืองเตาะ อยู่ฝั่งตะวันออกน้ำเตาะ เมืองวัง และเมืองแจ้ห่ม อยู่ฝั่งแม่วังฝั่งตะวันออก ขึ้นกับเมืองนครลำปางทั้ง 9 เมือง
• เมืองเวียงติ้นและเมืองพะเยา อยู่ลำแม่วังฝั่งตะวันตก ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• นครลำปางประเทศราช ผู้ครองเมืองชื่อตามนามเมือง ขึ้นกับกรมมหาดไทย^[2]
• เมืองเสิมและเมืองจาง อยู่แม่จางฝั่งเหนือ ขึ้นกับเมืองนครลำปาง
• เมืองเชียงของ เมืองโปง เมืองเงิน เมืองสราว และเมืองปัว ขึ้นกับเมืองน่าน
• เมืองน่าน ผู้ครองเมืองชื่อพระยามงคลยศประเทศราช ขึ้นกับกรมมหาดไทย^[3]
• เมืองหินและเมืองงั่ว อยู่หนใต้ ขึ้นกับเมืองน่าน 2 เมือง
• เมืองแพร่ เจ้าเมืองชื่อพญาแพร่ราชวงศาประเทศราช ขึ้นกับกรมมหาดไทย^[4]
• เมืองสรองและเมืองแสนหลวง อยู่หนใต้เมืองแพร่ ขึ้นกับเมืองแพร่
• เมืองนำภูน เมืองนำอาย เมืองเพียง และเมืองทุง อยู่ลำของใต้เมืองหลวง 5 เมือง เมืองด่านขวา เมืองเชียงเงิน อยู่ลำน้ำด่านตะวันออกเมืองหลวง 2 เมือง ขึ้นกับเมืองหลวงพระบาง ทั้ง 7 เมือง
• เมืองมวย เมืองสะกก เมืองหิว เมืองบุญวัง เมืองหะท้าว เมืองไต และเมืองปักแสง อยู่ลำน้ำเซืองตะวันออกเมืองหลวง ขึ้น 7
• เมืองคำเกิด อยู่หว่างน้ำอ่อน หว่างน้ำยวงฝั่งเหนือ เมืองคำม้วน อยู่ลำน้ำอ่อนฝั่งเหนือ ขึ้นกับกรมมหาดไทย 2 เมือง
• เมืองหาว อยู่ลำน้ำโชติฝั่งเหนือ ขึ้นกับเมืองคำม้วน
• เมืองบ่อ อยู่ลำน้ำอ่อนฝั่งใต้ ขึ้นกับเมืองคำเกิด
• เมืองว่า อยู่ลำน้ำมอญฝั่งตะวันออก ขึ้นกับเมืองคำม้วน
• เมืองภูเวียง ขึ้นกับเมืองเวียงจันทน์
• เมืองยศสุนทร เหนือลำพมูล พระสุนทรวงศา เจ้าเมืองนครพนม กินเมืองยศสุนทรด้วย ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• กรุงศรีสัตนาคนหุตอุดมราชธานี เมืองเวียงจันทน์ ประเทศราช อยู่ฝั่งลำของฟากเหนือ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองเชียงขวาง เมืองหนองคาย มีข้าหลวงประจำอยู่ที่เมืองหนองคาย คือพระยาสุรเดชวิเศษฤทธิ์ (จันทร์ อินทรกำแหง)
• เมืองนามฮุง เมืองเชียงคาน อยู่เหนือเวียงจันทน์ ขึ้นกับเมืองเวียงจันทน์ 2 เมือง
• เมืองท่าบ่อและเมืองพานพร้าว อยู่ฝั่งลำของข้างใต้ ขึ้นกับเมืองเวียงจันทน์ 2 เมือง

พื้นที่ทิศตะวันออกของประเทศสยาม ปัจจุบันได้แก่ บริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนล่าง จังหวัดกาฬสินธุ์ ของประเทศไทย รวมทั้งบางส่วนของประเทศกัมพูชา

• เมืองพระตะบอง เจ้าเมืองชื่อพระยาอภัยภูเบศร ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองตะโหนด เมืองพนมศก(ភ្នំស្រុក) ขึ้นกับเมืองพระตะบอง
• เมืองนครเสียมราฐ เจ้าเมืองชื่อพระยานุภาพไตรภพสบสรรพยุทธฤทธิ ขึ้นกับเมืองพระตะบอง
• เมืองระสือ(เมืองระไซ อยู่ทางตะวันออกเฉียงใต้เมืองพระตะบอง) เขมร ขึ้นกับเมืองพระตะบอง สิ้นอาญาเขตต์เพียงนี้
• เมืองพุทไธสมัน (สุรินทร์) เขมร ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองจงกน (ចុងកាល់ จุงกาล) เขมร เจ้าเมืองชื่อพญาสุรินทภักดีศรีประภัยสุมล ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองนครราชเสมา หัวเมืองชั้นเอก
• เมืองพิมาย อยู่ทิศตะวันออกลำพิมูล
• เมืองประโคนไชย และเมืองนางรอง อยู่หนตะวันออก ขึ้นกับเมืองนครราชเสมา
• เมืองปักธงไชย อยู่หนใต้นครราชเสมา
• เมืองพุทไธสงฆ์ อยู่หนเหนือนครราชเสมา ขึ้นกับนครราชเสมา
• เมืองชนบท เจ้าเมืองชื่อพญาจันตประเทศ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองจตุรัศ อยู่ใต้ลำปะชี
• เมืองไชยภูมิ์ ขึ้นกับนครราชเสมา
• เมืองภูเขียว เจ้าเมืองชื่อพระไกรสีหนาท อยู่หนตะวันออก ลำปะชี 2 เมือง ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองสังขะ เจ้าเมืองชื่อพญาสังขบุรีศรีนครอัจ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองบุรีรัมย์ หนตะวันออกนครราชเสมา ขึ้นกับนครราชเสมา
• เมืองสุวรรณภูมิ เจ้าเมืองชื่อพระรัตนวงษา ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองขอนแก่น เจ้าเมืองชื่อพระนคร ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองกาฬสินธุ์ เจ้าเมืองชื่อพญาไชยสุนทร ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองหนองหารน้อย เจ้าเมืองชื่อพระพิทักษ์เขตต์ขันธ์ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองเพ็ง อยู่ลำน้ำสายบาต ขึ้นกับเมืองกาฬสินธุ์

พื้นที่ทิศตะวันตกของประเทศสยาม ปัจจุบันได้แก่ บริเวณภาคกลางและภาคตะวันตกของประเทศไทย

• เมืองกรุงเก่า ผู้รักษากรุงชื่อพระยาไชยวิชิต สิทธสาตรา มหาประเทศราช ชาติเสนาบดี ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองปรันตประเทศ ข้าพระพุทธบาท ขึ้นกับกรุงเก่า
• เมืองลพบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อออกพระนครพราหมณ์ ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองสระบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อพระยาพิไชยรณรงค์สงคราม รามภักดีบดินทรนรินทรเสนา มหานิคมธานีศรีมไหศวรรย์ ศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองประทุมธานี หัวเมืองชั้นตรี เจ้าเมืองชื่อพระยาพิทักษ์ทวยหาญ ขึ้นกับกรมพระกระลาโหม
• เมืองนนทบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อพระนนทบุรีศรีมหาสมุทร ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมท่า
• เมืองราชบุรี เดิมเป็นหัวเมืองชั้นจัตวา ยกขึ้นเป็นหัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อพระยาสุรินทรฤๅชัย อภัยประเทศราชชาติพัทธยาธิบดี พิริยพาหะ ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมพระกระลาโหม
• เมืองกาญจนบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อพระยาประสิทธิ์สงคราม รามภักดี ศรีพิเศษประเทศนิคม ภิรมราไชยสวรรย์ ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมพระกลาโหม
• เมืองศรีสวัสดิ์ หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองชื่อพระยาพิไชยชนะสงคราม รามภักดี ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมพระกลาโหม

พื้นที่ทิศใต้ของประเทศสยาม ปัจจุบันได้แก่ บริเวณภาคตะวันออกและภาคใต้ของประเทศไทย รวมทั้งบางส่วนของประเทศมาเลเซีย

• เมืองปราจีณบุรี หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองออกพระอุทัยธานี ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองกระบิลบุรีและเมืองประจันตคาม ขึ้นกับเมืองปราจีณบุรี
• เมืองนครนายก หัวเมืองชั้นจัตวา เจ้าเมืองพระพิบูลยสงคราม ถือศักดินา 3,000 ขึ้นกับกรมมหาดไทย
• เมืองพนัสนิคม ขึ้นกับกรมท่า
• เมืองนครศรีธรรมราช หัวเมืองชั้นเอก ผู้ครองเมืองชื่อเจ้าพระยาศรีธรรมราช ชาติเดโชชัย มไหสุริยาธิบดี อภัยพิริยบราพาหุ ถือศักดินา 10,000 ขึ้นกรมพระกลาโหม
• เกาะสมุยและเกาะพงัน ขึ้นกับเมืองนครศรีธรรมราช
• เมืองไทรบุรี เมืองแขก ผู้ครองเมืองชื่อพระยาอภัยธิเบศรมหาประเทศราช ชาติอธิบดินทร อินทไอสวรรย ขันธเสมาเดชชิตพิริยพาห ขึ้นกับเมืองนครศรีธรรมราช
• เมืองสะตูล เมืองมะนาวา เมืองละงู เมืองปะหลิด และเมืองเกาะนางกาวี แขก ขึ้นกับไทรบุรี 5 เมือง
• เมืองพัทลุง เดิมเป็นหัวเมืองชั้นตรี ยกเป็นหัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อออกญาแก้วโกรพยพิชัยภักดีบดินทรเดโชชัย อภัยพิริยพาหะ ถือศักดินา 5,000 ขึ้นกับกรมพระกลาโหม
• เมืองคชราชาและเมืองศรีชนา ขึ้นกับเมืองพัทลุง
• เมืองปะเหรียญ เมืองชรัด เมืองกำแพงเพชร เมืองสะทัง และเมืองพะโค ขึ้นกับเมืองพัทลุง
• เมืองระโนด ขึ้นกับเมืองนครศรีธรรมราช
• เมืองสงขลา หัวเมืองชั้นโท ผู้ครองเมืองชื่อพระยาศรีวิเชียรคีรีสุนทร วิสุทธิศักดา มหาพิชัยสงครามภักดี พิริยพาห ขึ้นกับกรมพระกลาโหม
• เมืองมนารา ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองหนองจิก เจ้าเมืองชื่อพระยาวิเชียรศรีสุริยวังศารัตนาเขตต์ประเทศราช เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองตานี เจ้าเมืองชื่อพระยาวิชิตภักดีศรีสุริยวังศารัตนาเขตต์ประเทศราช เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองจะนะ เจ้าเมืองชื่อมหานุภาพปราบสงคราม ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองเทพา เมืองสทึง และเมืองรัตนภูม ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองยะหริ่ง เจ้าเมืองชื่อพระยาพิพัฒนเสนามาตยาธิบดี ศรีสุรสงคราม เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองยะลา ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองรามันห เจ้าเมืองชื่อพระยารัตนภักดีศรีราชบดินทรสุรินทรวังศา เมืองแขก ขึ้นเมืองสงขลา เมืองสุพรรณ เมืองป่าหลวง มหาอรัญ เมืองปะดัง เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองระแงะ เจ้าเมืองชื่อพระยาตะมะหงันภักดี ศรีสุวรรณประเทศวิเศษสวัสดิวังศา ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองสาย เจ้าเมืองชื่อพระยาสุริยสุนทรบวรภักดี ศรีมหารายามักตาลีลาอับดุลระซุน วิบุลขอบเขตต์ประเทศมลายู ขึ้นกับเมืองสงขลา
• เมืองปะหลำ เมืองจวบ เมืองปะโหละ เมืองพรายวัน เมืองสีบโปย และเมืองมายอน เมืองแขก ขึ้นกับเมืองสงขลา