พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์

พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์
พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นโท
ประสูติ	3 มีนาคม พ.ศ. 2388
สิ้นพระชนม์	14 ธันวาคม พ.ศ. 2433 (45 ปี)
หม่อม	หม่อมวัน หม่อมหุ่น หม่อมนุ่ม หม่อมละมัย หม่อมเยี่ยม หม่อมเปลี่ยน
พระบุตร	14 องค์
ราชสกุล	นวรัตน
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าคุณจอมมารดาเอม ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว

พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ (3 มีนาคม พ.ศ. 2388 – 14 ธันวาคม พ.ศ. 2433) มีพระนามเดิมว่า พระองค์เจ้านวรัตน เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 20 ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่ เจ้าคุณจอมมารดาเอม ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นพระโสทรานุชาในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ และเป็นต้นราชสกุลนวรัตน

พระองค์เจ้านวรัตน ประสูติเมื่อวันอังคาร เดือน 7 ขึ้น 4 ค่ำ ปีมะเส็ง สัปตศก จุลศักราช 1207 ตรงกับวันที่ 3 มีนาคม พ.ศ. 2388 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระโสทรภราดาและพระโสทรภคินี 4 พระองค์ คือ

1. พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิง (ประสูติและสิ้นพระชนม์ในปี พ.ศ. 2478 ขณะพระชันษา 4 วัน)
2. กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ (6 เมษายน พ.ศ. 2381 – 28 สิงหาคม พ.ศ. 2428)
3. พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปรีดา (พ.ศ. 2385 – ?)
4. พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวงจันทร์ (18 มิถุนายน พ.ศ. 2393 – 29 เมษายน พ.ศ. 2459)

พระองค์เป็นผู้บัญชาการพระราชพิธีของวังหน้า ทรงเชี่ยวชาญด้านการดนตรีไทยและบทขับร้อง ในขณะที่ทรงเป็นปฏิคมของหอพระสมุดวชิรญาณ ทรงพระนิพนธ์เรื่องเกี่ยวกับเพลงพื้นบ้านลงพิมพ์ในหนังสือวชิรญาณโดยพิสดาร พระนิพนธ์ "เรื่องขับร้อง" ของพระองค์ถือได้ว่าเป็นบทความทางคีตศิลป์ไทยเล่มแรกของสยาม นอกจากนั้นทรงพระนิพนธ์บทความเกี่ยวกับพระราชพิธี และงานประเพณีชาวบ้านอื่น ๆ ไว้ด้วย อีกทั้งยังเป็นจิตรกร สามารถวาดภาพสีน้ำมันได้ดี ภาพฝีพระหัตถ์เหตุการณ์ในประวัติศาสตร์สยามครั้งกรุงศรีอยุธยาและรัตนโกสินทร์หลายภาพ ปัจจุบันได้รับการติดตั้งไว้ในหอศิลปแห่งชาติ ถนนเจ้าฟ้า ทรงรับราชการจนถึงรัชกาลที่ 5 ได้รับการสถาปนาเป็น กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ เมื่อวันศุกร์ ขึ้น 13 ค่ำ เดือน 12 ปีมะเส็ง ตรงกับปี พ.ศ. 2424

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 ได้รับพระราชทานเบี้ยหวัดปีละ 5 ตำลึง ถึงรัชกาลที่ 4 ได้รับพระราชทานปีละ 2 ชั่ง ครั้นพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคตแล้ว ได้เข้ารับราชการในพระบรมมหาราชวัง โปรดเกล้าฯ ให้ว่าการบำเพ็ญพระราชกุศลฝ่ายพระราชวังบวร ได้รับพระราชทานเบี้ยหวัดปีละ 3 ชั่ง เงินกลางปี 2 ชั่ง เงินเดือน เดือนละ 6 บาท และพระราชทานเบี้ยหวัดเพิ่มเป็นปีละ 5 ชั่ง ภายหลังโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม ที่กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ เพิ่มเบี้ยหวัดเป็นปีละ 10 ชั่ง เงินกลางปี 3 ชั่ง เงินเดือน เดือนละ 3 ตำลึง ให้ว่าการมหรสพตลอดมาจนสิ้นพระชนม์

พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ สิ้นพระชนม์ด้วยพระอาการสงบ ณ วังริมแม่น้ำเจ้าพระยา ในสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อเดือนอ้าย ขึ้น 3 ค่ำ ปีขาล รัตนโกสินทร์ศก 109 ตรงกับวันอังคารที่ 14 ธันวาคม พ.ศ. 2433 สิริพระชันษา 46 ปี พระราชทานน้ำสรงพระศพ เมื่อวันที่ 15 ธันวาคม พ.ศ. 2433 พระราชทานพระโกศแปดเหลี่ยม ประดิษฐานเหนือชั้นแว่นฟ้า 2 ชั้น เครื่องสูง 3 ชั้น รวม 8 คัน ปักแวดล้อมพระศพ^[1]

• หม่อมเจ้าหญิงประไพพิศ (พ.ศ. 2420 – 8 มิถุนายน พ.ศ. 2432)
• หม่อมเจ้าหญิงสถิตย์สถาพร (? – 29 เมษายน พ.ศ. 2443)
• หม่อมเจ้าอาภรณ์ธราไภย ประสูติแต่หม่อมหุ่น (พ.ศ. 2421 – ?)
• หม่อมเจ้าหญิงแจ่มใสฉวี ประสูติแต่หม่อมหุ่น
• หม่อมเจ้าหญิงขนิษฐานารี ประสูติแต่หม่อมละมัย
• มหาเสวกตรี หม่อมเจ้าปราณีเนาวบุตร ประสูติแต่หม่อมละมัย (29 ตุลาคม พ.ศ. 2415 – 10 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2493) อดีตผู้ว่าราชการจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ มีหม่อมเอก คือ หม่อมพยอมและหม่อมพยงค์ หม่อมอื่น ๆ เช่น หม่อมแข, หม่อมผาด มีโอรสและธิดาทั้งหมด 16 คน ทราบชื่อเพียงบางคน ดังนี้^[2]
  • พระยานิวัติอิศรวงศ์ (หม่อมราชวงศ์กมล) เกิดแต่หม่อมแข
  • หลวงพงศ์นวรัตน์ (หม่อมราชวงศ์พงศ์วรรัตน์) เกิดแต่หม่อมพยอม
  • หม่อมราชวงศ์พัฒนเจริญ เกิดแต่หม่อมพยอม
  • หม่อมราชวงศ์สรรเสริญ เกิดแต่หม่อมพยอม
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเพยีย เกิดแต่หม่อมพยงค์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเพยาว์ เกิดแต่หม่อมพยงค์
  • หม่อมราชวงศ์ปราณเนาวศรี เกิดแต่หม่อมพยงค์
  • หม่อมราชวงศ์เนาวนัดดา เกิดแต่หม่อมพยงค์
  • หม่อมราชวงศ์ประณัย เกิดแต่หม่อมผาด
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจิตราภา เกิดแต่หม่อมผาด
• หม่อมเจ้าพิสุทธิ์เขียวขจี ประสูติแต่หม่อมละมัย (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อยังทรงพระเยาว์)
• หม่อมเจ้านพมาศ (เดิม หม่อมเจ้าศรีศุขนพมาศ) ประสูติแต่หม่อมวัน (18 ธันวาคม พ.ศ. 2419 – 3 พฤษภาคม พ.ศ. 2504) อดีตผู้ว่าราชการจังหวัดสิงห์บุรี จังหวัดมหาสารคาม และจังหวัดจันทบุรี มีหม่อมหลายคน มีโอรสและธิดาทั้งหมด 23 คน ดังนี้
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศรีนพมาศ เกิดแต่หม่อมลิ้นจี่
  • หม่อมราชวงศ์นพนันทน์ เกิดแต่หม่อมลิ้นจี่
  • หม่อมราชวงศ์คงศักดิ์ เกิดแต่หม่อมลิ้นจี่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสอิ้งมาศ เกิดแต่หม่อมลิ้นจี่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเอี่ยมมาศ เกิดแต่หม่อมลิ้นจี่
  • หม่อมราชวงศ์อดิมาศ เกิดแต่หม่อมลิ้นจี่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสนิทพันธุ์ เกิดแต่หม่อมลำดวน
  • หม่อมราชวงศ์นพแก้ว เกิดแต่หม่อมพลับ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสร้อยนพ เกิดแต่หม่อมหนู
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพิศมาศ เกิดแต่หม่อมหนู
  • หม่อมราชวงศ์พร เกิดแต่หม่อมหนู
  • หม่อมราชวงศ์เภา เกิดแต่หม่อมหนู
  • หม่อมราชวงศ์แดง เกิดแต่หม่อมหนู
  • หม่อมราชวงศ์อภินพ เกิดแต่หม่อมสุด
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอบ เกิดแต่หม่อมสุด
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอุไรวรรณ เกิดแต่หม่อมสุด
  • หม่อมราชวงศ์เชาวน์ เกิดแต่หม่อมชม
  • หม่อมราชวงศ์หญิงช้องมาศ เกิดแต่หม่อมชม
  • หม่อมราชวงศ์ชาติทอง เกิดแต่หม่อมชม
  • หม่อมราชวงศ์แดง เกิดแต่หม่อมชม
  • หม่อมราชวงศ์นวมาศ เกิดแต่หม่อมชม
  • หม่อมราชวงศ์นพนิล เกิดแต่หม่อมชม
  • หม่อมราชวงศ์เชื้อมาศ เกิดแต่หม่อมชม
• หม่อมเจ้าธำรงวรวัฒน์ (24 กันยายน พ.ศ. 2424 – พ.ศ. 2488) ประสูติแต่หม่อมนุ่ม รับราชการเป็นนายทหารมหาดเล็ก เสกสมรสกับหม่อมสุดใจ มีโอรสและธิดา ดังนี้
  • หม่อมราชวงศ์อนุธำรง
  • หม่อมราชวงศ์ทรงสุจริต
  • หม่อมราชวงศ์นิมิตรมงคล
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกมลพิศมัย
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพิไลเลขา
  • หม่อมราชวงศ์สง่ายรรยง
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสุวลี
  • หม่อมราชวงศ์หญิงแน่งน้อย
• หม่อมเจ้าบุตรารัตนานพ ประสูติแต่หม่อมเยี่ยม (พ.ศ. 2424 – ?)
  • หม่อมราชวงศ์วงศ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอนงค์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงน้อย
  • หม่อมราชวงศ์วิฑูร
• หม่อมเจ้าประสบพูลเกษม ประสูติแต่หม่อมเปลี่ยน (พ.ศ. 2427 – ?)
• หม่อมเจ้าหญิงกมลเปรมปรีดิ์ ประสูติแต่หม่อมนุ่ม (พ.ศ. 2427 – พ.ศ. 2506) เป็นชายาในพระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรวิสุทธิ์
• หม่อมเจ้าขจรปรีดี (พ.ศ. 2430 – ?)

เมื่อพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์สิ้นพระชนม์แล้ว พระโอรสและพระธิดาได้ยินยอมให้พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวงจันทร์ ซึ่งเป็นอธิบดีของเจ้านายสตรีวังหน้าทั้งหมดให้เป็นผู้จัดการมรดก นำทรัพย์สินเงินทองไปทำนุบำรุงอาคารสถานที่ฝ่ายในที่ถูกทิ้งทรุดโทรมหลังยกเลิกวังหน้า ครั้นพระองค์เจ้าวงจันทร์สิ้นพระชนม์แล้ว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงโปรดให้เจ้านายที่เหลืออยู่ไม่กี่พระองค์ไปประทับรวมกันกับฝ่ายในของวังหลวง

เรื่องมรดกนี้ เมื่อความทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงสลดพระทัยยิ่งนัก จึงมีพระราชหัตถเลขามาถึงพระทายาทในพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ มีใจความสำคัญตอนหนึ่งว่า "เสียใจด้วยที่เหตุการณ์กลายเป็นเช่นนี้ แต่กาลมันล่วงเลยมาช้านานแล้วคงแก้อะไรไม่ได้ หากว่าพระองค์เจ้าวงจันทร สิ้นพระชนม์เมื่อใด ให้นำพระราชหัตถเลขาไปยื่นให้ผู้จัดการมรดก ขอแบ่งทรัพย์สินคืนมาบ้าง" ครั้นถึงเวลานั้นเข้าจริง ๆ เวลาก็ผ่านไปช้านาน หม่อมเจ้าทุกองค์จึงมิได้ติดใจ

ฐานข้อมูลนามานุกรมวรรณคดีไทย ให้ข้อมูลด้านการประพันธ์ของพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ไว้ว่า พระองค์ทรงใช้นามแฝงในการประพันธ์ดังนี้

• ธ.ร.
• ถ.ธ.ส.
• ถิตธรังโสตถิ

และระบุรายชื่อผลงานการประพันธ์ของพระองค์ไว้ดังนี้

1. เรื่องราวเบ็ดเตล็ดครั้งแผ่นดินเจ้าตาก
2. โคลงความชัง จำนวน 6 บท ในโคลงว่าด้วยของสิ่งเดียว ซึ่งต่อมานำไปรวมพิมพ์ใหม่ใช้ชื่อว่า โคลงพิพิธพากย์
3. โคลงศัพท์เปรียวเชื่อง จำนวน 10 บท ในโคลงว่าด้วยของสองสิ่ง ซึ่งต่อมารวมพิมพ์ใหม่ใช้ชื่อว่า โคลงอุภัยพากย์
4. เรื่องการขับร้อง
5. เรื่องลอยกระทงแข่งเรือราษฎร
6. เรื่องการฉลองหอพระสมุดวชิรญาณ
7. โคลงถวายอาลัยในพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าศรีเสาวภางค์
8. วชิรญาณสุภาษิต
9. โคลงภาพพระราชพงศาวดาร
   1. โคลงประกอบภาพที่ 12 แผ่นดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ภาพยิงถูกกิ่งโพธิ์ในค่ายพระเจ้าหงสาวดี
   2. โคลงประกอบภาพที่ 16 แผ่นดินสมเด็จพระมหินทราธิราช ครั้งที่ 1 ภาพพระมหาธรรมราชาปล่อยแพไฟ
   3. โคลงประกอบภาพที่ 17 แผ่นดินพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช ครั้งที่ 2 ภาพพระเจ้าหงสาวดีขุดอุโมงค์เข้าตีพระนคร
   4. โคลงประกอบภาพที่ 18 แผ่นดินพระมหินทราธิราช ครั้งที่ 2 ภาพพระเจ้าหงสาวดีให้ถมถนนข้ามน้ำ
10. นัจจะเวธี โคลงยอพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมสมเด็จพระบำราบปรปักษ์

อย่างไรก็ตาม ยังมีผลงานเรื่องหนึ่งที่พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ ทรงพระนิพนธ์ขึ้นแล้วเผยแพร่อยู่เฉพาะภายในราชสกุลนวรัตน มีเนื้อหาเป็นบันทึกส่วนพระองค์ว่าด้วยเหตุการณ์วิกฤตการณ์วังหน้า เมื่อ พ.ศ. 2417 นิราศเรื่องไม่มีการตั้งชื่อไว้เป็นการเฉพาะ ผู้ที่นำมาเผยแพร่ในภายหลังจึงตั้งชื่อผลงานนิราศเรื่องนี้ไว้ดังนี้

• เอนก นาวิกมูล ตั้งชื่อผลงานเรื่องนี้ว่า "นิราศวิกฤตวังหน้า"
• หม่อมหลวงชัยนิมิตร นวรัตน ตั้งชื่อผลงานเรื่องนี้ว่า "นิราศกรมหมื่นสถิตย์ ว่าด้วยวิกฤตวังหน้า"

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)