อักษรธรรมล้านนา

อักษรธรรมล้านนา
"ตัวธัมม์" เมื่อเขียนด้วยอักษรธรรมล้านนา
ชนิด	อักษรสระประกอบ
ช่วงยุค	คริสศตวรรษที่ 13-ปัจจุบัน
ทิศทาง	ซ้ายไปขวา
ภาษาพูด	ภาษาไทยถิ่นเหนือ, ภาษาไทลื้อ, ภาษาไทเขิน
อักษรที่เกี่ยวข้อง
ระบบแม่	ชุดอักษรไซนายดั้งเดิม[a] ชุดตัวอักษรฟินิเชีย[a] ชุดตัวอักษรแอราเมอิก[a] พราหมี ทมิฬ-พราหมี กทัมพะหรือปัลลวะ[1] ปยูหรือมอญเก่า[1] มอญ[2][3] อักษรธรรมล้านนา
ระบบลูก	ไทลื้อใหม่
ISO 15924
ISO 15924	Lana (351), ​Tai Tham (Lanna)
ยูนิโคด
ยูนิโคดแฝง	Tai Tham
ช่วงยูนิโคด	U+1A20-U+1AAF
[a] ต้นกำเนิดเซมิติกของอักษรพราหมีไม่เป็นที่ยอมรับในระดับสากล
บทความนี้ประกอบด้วยสัญกรณ์การออกเสียงในสัทอักษรสากล (IPA) สำหรับคำแนะนำเบื้องต้นเกี่ยวกับสัญลักษณ์ IPA โปรดดู วิธีใช้:สัทอักษรสากล สำหรับความแตกต่างระหว่าง [ ], / / และ ⟨ ⟩ ดูที่ สัทอักษรสากล § วงเล็บเหลี่ยมและทับ

ส่วนหนึ่งของชุดบทความ
วัฒนธรรมล้านนา
ประวัติศาสตร์ อาณาจักรล้านนา หัวเมืองเชียงใหม่ ล้านนาในฐานะประเทศราชของสยาม การผนวกของสยาม มณฑลพายัพ มณฑลมหาราษฎร์ ประเทศไทย
ผู้คน ไทยวน
ภาษา คำเมือง อักษรธรรมล้านนา อักษรไทย
ประเพณี งานบวชลูกแก้ว
ศาสนา ศาสนาพุทธ
อาหาร แกงกระด้าง แกงขนุน แกงแค กระบองจ่อ แกงสะแล แกงฮังเล แกงโฮะ ขนมวง ขันโตก ข้าวกั๊นจิ๊น ข้าวจี่ ข้าวซอย ข้าวโป่ง ข้าวแรมฟืน ข้าวเหนียว ไข่ป่าม แคบหมู จอผักกาด น้ำเงี้ยว น้ำปู๋ น้ำผัก น้ำพริกข่า น้ำพริกหนุ่ม น้ำพริกอ่อง น้ำหนัง ใบเมี่ยง ยำสะนัด ลาบ ไส้อั่ว อ่องปู
เทศกาล ปีใหม่เมือง
ศิลปะ ซุ้มโขง ตุง มอม เรีอนล้านนา ศิลปะพะเยา
วรรณกรรมและเรื่องเล่า เมืองเชียงใหม่ แมงสี่หูห้าตา ผีกะ ปู่แสะย่าแสะ มะเมียะ
ดนตรีและศิลปะการแสดง กลองเต่งถิ้ง ซึง ปี่จุม ปี่แน พิณเพียะ สะล้อ ซอล้านนา ฟ้อนล้านนา ฟ้อนเบิกฟ้าป่าแดด
พื้นที่ในปัจจุบัน จังหวัดเชียงใหม่ จังหวัดเชียงราย จังหวัดน่าน จังหวัดพะเยา จังหวัดแพร่ จังหวัดแม่ฮ่องสอน จังหวัดลำปาง จังหวัดลำพูน จังหวัดอุตรดิตถ์
ด ค ก

อักษรธรรมล้านนา เป็นอักษรในตระกูลอักษรพราหฺมี อักษรธรรมล้านนามีระบบการเขียนแบบอักษรสระประกอบ (Abugida) ซึ่งใช้สำหรับเขียน ภาษาไทยถิ่นเหนือ (คำเมือง) ภาษาไทลื้อ และภาษาไทเขิน รวมไปถึงภาษาสำหรับพระพุทธศาสนาคือ ภาษาบาลี และภาษาสันสกฤต อักษรธรรมล้านนาแต่เดิมเรียกว่า ตัวธัมม์ หรือ ตั๋วธรรม (ตัว หรือ ตั๋ว หมายถึง อักษร ส่วน ธัมม์ หรือ ธรรม หมายถึง คัมภีร์) แต่ในประเทศไทย ปัจจุบันนิยมเรียกอย่างเป็นทางการว่า อักษรธรรมล้านนา และเรียกแบบลำลองว่า ตั๋วเมือง (ใช้คู่กับ คำเมือง ซึ่งเป็นชื่อเรียกภาษาพูด) นอกจากนี้ยังมีชื่อเรียกอักษรนี้อีกหลายอย่าง เช่น อักษรไทธรรม (Tai Tham script) ซึ่งเป็นชื่อที่ใช้เรียกในระบบคอมพิวเตอร์ หรือ อักษรไทลื้อเก่า ซึ่งใช้เรียกในเมืองสิบสองปันนา ประเทศจีน เนื่องจากรัฐบาลจีนได้มีการประดิษฐ์อักษรแบบใหม่สำหรับภาษาไทลื้อ ซึ่งเรียกว่าอักษรไทลื้อใหม่

ในประเทศลาวและภาคอีสานของไทย อักษรธรรมล้านนาได้รับการดัดแปลงรูปแบบให้เข้ากับภาษาลาว นิยมเรียกอักษรรูปแบบนี้ว่า โตธรรมลาว หรือ โตธรรมอีสาน และใช้สำหรับงานเขียนเกี่ยวกับพุทธศาสนาเป็นสำคัญ ส่วนอักษรธรรมล้านนาแบบดั้งเดิมนั้น ทางฝ่ายลาวจะนิยมเรียกว่า อักษรยวน หรือ อักษรโยน ซึ่งเป็นชื่อที่เชื่อมโยงกับอาณาจักรโยนกเชียงแสน ซึ่งเป็นอาณาจักรโบราณแห่งหนึ่งของชาวไทยวน (ชาวล้านนา)

เนื่องจากนโยบายชาตินิยมของรัฐบาลไทยตั้งแต่สมัยอดีต ทำให้ไม่มีการสอนอักษรธรรมล้านนาในระบบโรงเรียนอย่างเป็นทางการอีกต่อไป ส่งผลให้ผู้รู้อักษรธรรมล้านนาในไทยในปัจจุบันมักมีจำกัดอยู่เฉพาะในแวดวงของพระสงฆ์ นักวิชาการ ช่างศิลป์พื้นเมือง และหมอพื้นบ้าน เท่านั้น ไม่เป็นที่รับรู้ของบุคคลทั่วไปมากนัก อย่างไรก็ดี ในเมืองเชียงตุงและเขตรัฐฉานประเทศเมียนมาร์ ยังพบว่ามีการใช้อักษรธรรมล้านนาในชีวิตประจำวันอยู่อย่างแพร่หลาย

อักษรธรรมล้านนามีพยัญชนะ 43 ตัว แบ่งเป็นสามกลุ่ม คือ พยัญชนะในวรรค (ᨻ᩠ᨿᩢᨬ᩠ᨩᨶᨶᩲᩅᩢᨣ᩠ᨣ᩼), พยัญชนะอวรรค (ᨻ᩠ᨿᩢᨬ᩠ᨩᨶᩋᩅᩢᨣ᩠ᨣ᩼), และ พยัญชนะเพิ่ม โดยพยัญชนะในวรรคและพยัญชนะอวรรค เป็นกลุ่มอักขระที่วิวัฒนาการมาจากอักษรมอญโบราณซึ่งใช้สำหรับการเขียนภาษาบาลีและสันสกฤต ในทำนองเดียวกับอักษรเทวนาครี อักษรปัลลวะ และ อักษรพม่า พยัญชนะในวรรคจะแบ่งได้เป็น 5 วรรค (ᩅᩢᨣ᩠ᨣ᩼) คือ วรรค ᨠ (ก), วรรค ᨧ (จ), วรรค ᨭ (ฏ), วรรค ᨲ (ต), วรรค ᨷ (ป) ส่วนพยัญชนะเพิ่มนั้น เป็นพยัญชนะที่ประดิษฐ์ขึ้นเพิ่มเติมสำหรับเขียนคำในภาษาตระกูลไท ซึ่งแต่เดิมจะไม่พบในภาษาบาลี อนึ่ง ในพจนานุกรม มักจัดเอาตัว ᩂ​ (ฤ) และ ᩄ (ฦ) เข้าไว้ในหมวดพยัญชนะด้วย โดยมีลำดับถัดมาจากอักษร ᩁ (ร) และ ᩃ (ล) ตามลำดับ แต่กระนั้น อักษรทั้งสองตัวนี้แท้จริงแล้วถือว่าเป็นอักขระแทนพยางค์ (syllabary) ไม่ใช่พยัญชนะแท้ นอกจากนี้อักษรธรรมล้านนายังมีพยัญชนะรูปพิเศษเช่น​ ᩕ​- (ร ควบ) ᩔ (สฺส)​ ᨬ᩠ᨬ (ญฺญ)​ ᩓ (แล) เป็นต้น อีกด้วย

อักษรธรรมล้านนามีพยัญชนะ 43 ตัว ได้แก่ พยัญชนะในวรรค 25 ตัว พยัญชนะอวรรค 10 ตัว และ พยัญชนะเพิ่ม 8 ตัว อย่างไรก็ดี อักษรไทยที่ปรากฏเป็นการปริวรรต (ถ่ายอักษร) เท่านั้น เสียงจริงของอักษรแสดงไว้ในสัทอักษร ซึ่งอาจจะออกเสียงต่างไปจากอักษรไทย

นอกจากนี้ ในทำนองเดียวกับอักษรมอญและเขมร อักษรธรรมล้านนายังมีพยัญชนะรูปตัวเชิง ซึ่งเป็นรูปของพยัญชนะที่ใส่ไว้ใต้พยัญชนะหรือสระ เรียกว่า หาง (ᩉᩣ᩠ᨦ) ตัวซ้อน (ᨲ᩠ᩅᩫᨪᩬ᩶ᩁ) ตัวห้อย (ᨲ᩠ᩅᩫᩉᩬ᩠ᨿ᩶) หรือ ตัวเสียบ (ᨲ᩠ᩅᩫᩈ᩠ᨿᨷ) พยัญชนะตัวเชิงใส่ไว้เพื่อทำหน้าที่เป็นตัวสะกดหรือห้ามไม่ให้พยัญชนะตัวข่ม (อักษรที่อยู่ด้านบนของตัวเชิง) ออกเสียงอะ (ในกรณีที่เขียนภาษาบาลีสันสกฤต) เช่น ᨻᩩᨴ᩠ᨵ (พุทฺธ) จะอ่านเป็น ปุ๊ด-ทะ ไม่อ่านว่า ปุ๊ด-ต๊ะ-ทะ นอกจากนี้ ตัวเชิงของอักษร ᩅ​ (ว) ᨿ​ (ย) และ ᩋ​ (อ) ยังใช้เป็นรูปสระได้ด้วย ทั้งนี้ พยัญชนะในวรรคและอวรรคจะมีตัวเชิงทุกตัว และโดยทั่วไปก็มีลักษณะคล้ายเดิมกับพยัญชนะปกติ ยกเว้นบางตัวซึ่งเปลี่ยนรูปไป เช่น ตัวเชิงของ ᨮ​ (ฐ) ᨻ (พ) ᨷ​ (บ) ᨶ​ (น) ᨾ​ (ม) ᨿ​ (ย)​ ᩁ (ร) ᩋ​ (อ) อย่างไรก็ดี อักษรบางตัวเช่น ᩃ (ล)​ ᨷ (บ)​ ᩁ (ร) อาจจะมีรูปตัวเชิงมากกว่าหนึ่งแบบ ซึ่งตัวเชิงแต่ละแบบอาจมีวิธีการใช้ที่แตกต่างกันในแต่ละปริบทหรือตามความนิยม ตัวอย่างเช่น รูป ◌᩠ᨷ​​​ จะใช้ในกรณีที่เป็นตัวสะกด ส่วนรูป ◌ᩝ จะใช้ในกรณีที่เป็นคำสะกดแบบพิเศษ เช่น ᨣᩴ᩵ᩝ​ (ก็บ่) ส่วนพยัญชนะเพิ่ม (ซึ่งแสดงในแถวตารางสีเหลือง) จะไม่มีรูปตัวเชิงแต่อย่างใดเนื่องจากประดิษฐ์ขึ้นภายหลัง อนึ่ง ในการป้อนอักขระอักษรธรรมด้วยระบบยูนิโคด จะสามารถแปลงพยัญชนะเป็นรูปตัวเชิงได้ด้วยการป้อนสัญลักษณ์ สะกด (รหัสอักขระ U1A60) (◌᩠) ซึ่งในขณะที่ป้อน จะปรากฏเป็นสัญลักษณ์กากบาทอยู่ใต้อักษร^[4]

ในส่วนของมาตราตัวสะกด อักษรธรรมล้านนาก็มีแม่ตัวสะกดเช่นดียวกับอักษรไทย คือ แม่กก แม่กบ แม่กด แม่กง แม่กม แม่เกย และ แม่เกอว โดยนิยมเรียกว่า แม่กัก แม่กับ แม่กัด แม่กัง แม่กัม แม่กัย และ แม่กัว อย่างไรก็ดีจะมีความแตกต่างจากอักษรไทยเล็กน้อย ตัวอย่างเช่น ตัว ᨫ (ฌ) ในอักษรธรรมล้านนาสามารถเป็นตัวสะกดในมาตราแม่กดได้ แต่กับอักษรไทยจะทำเช่นนี้ไม่ได้ อนึ่งอักษรธรรมล้านนาสามารถจัดหมวดหมู่ไตรยางศ์ได้ในทำนองเดียวกับอักษรไทยและอักษรลาว

วรรค	อักษร		รูปตัวเชิง	ชื่ออักษร		ปริวรรตเป็นอักษรไทย		ปริวรรตเป็นอักษรละติน		สัทอักษร		ไตรยางศ์
				คำอ่าน	สัทอักษร	พยัญชนะต้น	ตัวสะกด	พยัญชนะต้น	ตัวสะกด	พยัญชนะต้น	ตัวสะกด
วรรค ก	ᨠ		◌᩠ᨠ	ก๋ะ	[kǎ]	ก	แม่กก	k	k	[k]	[k̚]	สูง
	ᨡ		◌᩠ᨡ	ข๋ะ	[xǎ], [kʰǎ]	ข	แม่กก	x, kh	k	[x], [kʰ]	[k̚]	สูง
	ᨢ [a]		—	ฃ๋ะ	[xǎ]	ฃ	แม่กก	x, kh	—	[x]	[k̚]	สูง
	ᨣ		◌᩠ᨣ	ก๊ะ	[ka᷇]	ค	แม่กก	k	k	[k]	[k̚]	ต่ำ
	ᨤ [a]		—	คะ, ฅะ	[xa᷇]	ฅ	แม่กก	x, kh	—	[x]	[k̚]	ต่ำ
	ᨥ		◌᩠ᨥ	ฆะ	[xa᷇], [kʰa᷇]	ฆ	แม่กก	x, kh	k	[x], [kʰ]	[k̚]	ต่ำ
	ᨦ		◌᩠ᨦ	งะ	[ŋa᷇]	ง	แม่กง	ng	ng	[ŋ]	[ŋ]	ต่ำ
2. วรรค จ	ᨧ		◌᩠ᨧ	จ๋ะ	[t͡ɕǎ]	จ	แม่กด	j, c	t	[t͡ɕ]	[t̚]	สูง
	ᨨ		-᩠ᨨ	ส๋ะ, ฉ๋ะ	[sǎ], [t͡ɕʰǎ]	ฉ	-	s, ch	—	[s], [t͡ɕʰ]	—	สูง
	ᨩ		-᩠ᨩ	จ๊ะ	[t͡ɕa᷇]	ช	แม่กด	j, c	t	[t͡ɕ]	[t̚]	ต่ำ
	ᨪ [a]		—	ซะ	[sa᷇]	ซ	แม่กด	s	t	[s]	[t̚]	ต่ำ
	ᨫ	,	-᩠ᨫ	ซะ, ชะ, ฌะ	[sa᷇], [t͡ɕʰa᷄]	ฌ	แม่กด	s, ch	t	[s], [t͡ɕʰa᷄]	[t̚]	ต่ำ
	ᨬ		-᩠ᨬ	ญะ (เสียงนาสิก)	[ɲa᷇]	ญ	แม่กน	ny, y	n	[ɲ], [j][b]	[n]	ต่ำ
3. วรรค ฏ	ᨭ		-᩠ᨭ	ระฏ๋ะ	[lǎ.tǎ]	ฏ, ฎ	แม่กด	t	t	[t]	[t̚]	สูง
	ᨮ	,	-᩠ᨮ , -ᩛ	ระฐ๋ะ	[lǎ.tʰǎ]	ฐ	แม่กด	th	t	[tʰ]	[t̚]	สูง
	ᨯ		-᩠ᨯ	ระฑะ, ด๊ะ	[dǎ]	ฑ, ด	แม่กด	d, th[c]	t	[d], [tʰ][c]	[t̚]	กลาง
	ᨰ		-᩠ᨰ	ระฒะ	[lǎ.tʰa᷇]	ฒ	แม่กด	th	t	[tʰ]	[t̚]	ต่ำ
	ᨱ		-᩠ᨱ	ระณะ	[lǎ.na᷇]	น	แม่กน	n	n	[n]	[n]	ต่ำ
4. วรรค ต	ᨲ		-᩠ᨲ	ต๋ะ	[tǎ]	ต	แม่กด	t	t	[t]	[t̚]	สูง
	ᨳ		-᩠ᨳ	ถ๋ะ	[tʰǎ]	ถ	แม่กด	th	t	[tʰ]	[t̚]	สูง
	ᨴ		-᩠ᨴ	ต๊ะ	[ta᷇]	ท	แม่กด	t	t	[t]	[t̚]	ต่ำ
	ᨵ		-᩠ᨵ	ธะ	[tʰa᷇]	ธ	แม่กด	th	t	[tʰ]	[t̚]	ต่ำ
	ᨶ		-᩠ᨶ	นะ	[na᷇]	น	แม่กน	n	n	[n]	[n]	ต่ำ
5. วรรค ป	ᨷ		-᩠ᨷ , -ᩝ	บ๋ะ	[bǎ]	บ	แม่กบ	b	p	[b][d]	[p̚]	กลาง
			-᩠ᨷ	ป๋ะ[e]	[pǎ]	ป	แม่กบ	p	p	[p][e][5][6]	[p̚]	สูง[6][5]
	ᨸ [a][f]		–	ป๋ะ	[pǎ]	ป	แม่กบ	p	p	[p]	[p̚]	สูง
	ᨹ		-᩠ᨹ	ผ๋ะ	[pʰǎ]	ผ	-	ph	–	[pʰ]	–	สูง
	ᨺ [a]		–	ฝ๋ะ	[fǎ]	ฝ	แม่กบ	f	–	[f]	–	สูง
	ᨻ		-᩠ᨻ , -ᩛ	ป๊ะ	[pa᷇]	พ	แม่กบ	p	p	[p]	[p̚]	ต่ำ
	ᨼ [a]		–	ฟะ	[fa᷇]	ฟ	แม่กบ	f	p	[f]	[p̚]	ต่ำ
	ᨽ		-᩠ᨽ	ภะ	[pʰa᷇]	ภ	แม่กบ	ph	p	[pʰ]	[p̚]	ต่ำ
	ᨾ		-᩠ᨾ , -ᩜ	มะ	[ma᷇]	ม	แม่กม	m	m	[m]	[m]	ต่ำ
6. อวรรค	ᨿ		-᩠ᨿ	ญะ (เสียงนาสิก)	[ɲa᷇]	ย	แม่เกย	ny, y	–	[ɲ], [j][b]	–	ต่ำ
	ᩀ [a]		–	ยะ, อยะ	[jǎ]	อย	-	y	–	[j]	–	กลาง
	ᩁ		-᩠ᩁ , -ᩕ	ระ, ละ, ฮะ	[la᷇]	ร, ล, ฮ	แม่กน	r,[g] l, h	n	[r],[c] [l],[c] [h]	[n]	ต่ำ
	ᩃ		-᩠ᩃ​ , -ᩖ	ละ	[la᷇]	ล	แม่กน	l	n	[l]	[n]	ต่ำ
	ᩅ		-᩠ᩅ	วะ	[wa᷇]	ว	แม่เกอว	w	–	[w]	–	ต่ำ
	ᩆ		-᩠ᩆ	ศ๋ะ	[sǎ]	ศ	แม่กด	s	t	[s]	[t̚]	สูง
	ᩇ		-᩠ᩇ	ษ๋ะ	[sǎ]	ษ	แม่กด	s	t	[s]	[t̚]	สูง
	ᩈ		-᩠ᩈ , -ᩞ	ส๋ะ	[sǎ]	ส	แม่กด	s	t	[s]	[t̚]	สูง
	ᩉ		-᩠ᩉ	หะ	[hǎ]	ห	-	h	–	[h]	–	สูง
	ᩊ		-᩠ᩊ	ฬะ	[la᷇]	ฬ	แม่กน	l	n	[l]	[n]	ต่ำ
	ᩋ	,	-ᩬ	อ๋ะ	[ʔǎ]	อ	-	–	–	[ʔ]	–	กลาง
	ᩌ [a]		–	ฮะ	[ha᷇]	ฮ	-	h	–	[h]	–	ต่ำ

หมายเหตุ

การเขียนพยัญชนะต้นควบตัวละ (ᩃ) จะใช้รูปตัวเชิงตัวละหน้อย (◌ᩖ) หรือรูปตัวละเสียบ​ (-᩠ᩃ) ซ้อนไว้ใต้พยัญชนะ อย่างไรก็ตาม ในภาษาล้านนาปัจจุบันนั้น พยัญชนะควบตัวละถือเป็นพยัญชนะควบไม่แท้ เพราะจะไม่ออกเสียงควบกล้ำ ล แต่อย่างใด โดยยังคงออกเสียงตามเสียงพยัญชนะต้นเช่นเดิม เสมือนไม่มีการควบ เช่น คำว่า ​ᨸᩖᩦ (ปลี) หรือ​ ᨸᩦ (ปี) ก็ล้วนแต่ออกเสียงว่า ปี๋ ทั้งคู่

อักษร		ชื่ออักษร		ปริวรรตเป็นอักษรไทย	ปริวรรตเป็นอักษรละติน		สัทอักษร	ไตรยางศ์
		คำอ่าน	สัทอักษร		แบบเน้นเสียงอ่าน	แบบเน้นนิรุกติ
ᨠᩖ	ᨠ᩠ᩃ	ก๋ะ	[kǎ]	กฺล	k	kl	[k]	สูง
ᨣᩖ	ᨣ᩠ᩃ	ก๊ะ	[ka᷇]	คฺล	k	kl	[k]	ต่ำ
ᨸᩖ	ᨸ᩠ᩃ	ป๋ะ	[pǎ]	ปฺล	p	pl	[p]	สูง
ᨹᩖ	ᨹ᩠ᩃ	ผ๋ะ	[pʰǎ]	ผฺล	ph	phl	[pʰ]	สูง
ᨻᩖ	ᨻ᩠ᩃ	ป๊ะ	[pa᷇]	พฺล	p	pl	[p]	ต่ำ
ᨽᩖ	ᨽ᩠ᩃ	ภะ	[pʰa᷇]	ภฺล	ph	phl	[pʰ]	ต่ำ
ᨾᩖ	ᨾ᩠ᩃ	มะ	[ma᷇]	มฺล	m	ml	[m]	ต่ำ

อักษร	ชื่ออักษร		ปริวรรตเป็นอักษรไทย	ปริวรรตเป็นอักษรละติน		สัทอักษร	ไตรยางศ์
	คำอ่าน	สัทอักษร		แบบเน้นเสียงอ่าน	แบบเน้นนิรุกติ
ᨠᩕ	ข๋ะ, ฃ๋ะ	[xǎ], [kʰǎ]	กฺร	kh, x	kr	[x]	สูง
ᨡᩕ	ข๋ะ, ฃ๋ะ	[xǎ], [kʰǎ]	ขฺร	kh, x	khr	[x]	สูง
ᨣᩕ	คะ, ฅะ	[xa᷇], [kʰa᷇]	คฺร	kh, x	khr	[x]	ต่ำ
ᨧᩕ	จะหล๋ะ[7]	[t͡ɕa.lǎ]	จฺร	chl, jl	chr, jr	[t͡ɕa.l]	สูง
	จ๋ะ	[t͡ɕʰǎ]		ch, j		[t͡ɕʰ]
ᨩᩕ	จะ[8]	[t͡ɕa]	ชฺร	ch, j	chr, jr	[t͡ɕʰ]	ต่ำ
ᨪᩕ	ซะละ[9]	[sa᷇.la᷇]	ซฺร	sl	sr	[sa᷇.l]	ต่ำ
ᨲᩕ	ถะหล๋ะ	[tʰa.lǎ]	ตฺร	thl	tr	[tʰa.l]	สูง
	ถ๋ะ	[tʰǎ]		th		[tʰ]
ᨴᩕ	ทะละ	[tʰa᷇.la᷇]	ทฺร	thl	thr	[tʰa᷇.l]	ต่ำ
	ทะ	[tʰa᷇]		th		[tʰ]
ᨷᩕ	ผ๋ะ	[pʰǎ]	ปฺร	ph	pr	[pʰ]	สูง
ᨹᩕ	ผ๋ะ[10]	[pʰǎ]	ผฺร	ph	phr	[pʰ]	สูง
ᨻᩕ	พะ	[pʰa᷇]	พฺร	ph	phr	[pʰ]	ต่ำ
ᩈᩕ	สะหล๋ะ	[sa.lǎ]	สฺร	sl	sr	[sa.l]	สูง
ᩆᩕ	ศะหล๋ะ	[sa.lǎ]	ศฺร	sl	sr	[sa.l]	สูง

อักษร	ชื่ออักษร		การปริวรรต		สัทอักษร	ไตรยางศ์
	คำอ่าน	สัทอักษร	อักษรไทย	อักษรละติน
ᨠ᩠ᩅ	กว๋ะ	[kwǎ]	กว	kw	[kw]	สูง
ᨡ᩠ᩅ	ขว๋ะ, ฃว๋ะ	[xwǎ]	ขว	khw, xw	[xw]	สูง
ᨢ᩠ᩅ	ขว๋ะ, ฃว๋ะ	[xwǎ]	ฃว	khw, xw	[xw]	สูง
ᨣ᩠ᩅ	กว๊ะ	[kwa᷇]	คว	kw	[kw]	ต่ำ
ᨤ᩠ᩅ	ควะ, ฅวะ	[xwa᷇]	ฅว	khw, xw	[xw]	ต่ำ
ᨦ᩠ᩅ	งวะ	[ŋwa᷇]	งว	ngw	[ŋw]	ต่ำ
ᩉ᩠ᨦ᩠ᩅ	หฺงวะ	[ŋwǎ]	หฺงว	ngw	[ŋw]	สูง
ᨧ᩠ᩅ	จว๋ะ	[t͡ɕwǎ]	จว	jw, chw	[t͡ɕw]	สูง
ᨩ᩠ᩅ	จว๊ะ	[t͡ɕwa᷇]	ชว	jw, chw	[t͡ɕw]	ต่ำ
ᨪ᩠ᩅ	ซวะ	[swa᷇]	ซว	sw	[sw]	ต่ำ
ᨯ᩠ᩅ	ดว๋ะ	[dwǎ]	ดว	dw	[dw]	กลาง
ᨲ᩠ᩅ	ตว๋ะ	[twǎ]	ตว	tw	[tw]	สูง
ᨴ᩠ᩅ	ตว๊ะ	[tʰwa᷇]	ทว	thw	[tʰw]	ต่ำ
ᨶ᩠ᩅ	นวะ	[nwa᷇]	นว	nw	[nw]	ต่ำ
ᩀ᩠ᩅ	ยว๋ะ, อฺยว๋ะ	[jwǎ]	อฺยว	yw	[jw]	กลาง
ᨿ᩠ᩅ	ญวะ (เสียงนาสิก)	[ɲwa᷇]	ยว	nyw, yw, gnw	[ɲw]	ต่ำ
ᩉ᩠ᨿ᩠ᩅ	หฺญวะ (เสียงนาสิก)	[ɲwǎ]	หฺยว, หฺญว	nyw, yw, gnw	[ɲw]	สูง
ᩁ᩠ᩅ	ลวะ	[lwa᷇]	รว	rw, lw	[lw]	ต่ำ
ᩃ᩠ᩅ	ลวะ	[lwa᷇]	ลว	lw	[lw]	ต่ำ
ᩈ᩠ᩅ	สว๋ะ	[swǎ]	สว	sw	[sw]	สูง
ᩋ᩠ᩅ	อว๋ะ	[ʔwǎ]	อว	ʔw	[ʔw]	ต่ำ

อักษรต่ำบางตัว ได้แก่ ᨦ​ (ง) ᨶ​ (น)​​ ᨾ (ม)​ ᨿ (ย) ᨬ​ (ญ) ᩁ​ (ร) ᩃ​ (ล) ᩅ​ (ว) จะไม่มีคู่อักษรสูงสำหรับผันเสียงวรรณยุกต์ได้ครบ อักษรเหล่านี้เรียกว่าอักษรต่ำเดี่ยว ดังนั้นเพื่อให้สามารถผันเสียงวรรณยุกต์ได้ครบ คู่อักษรสูงของอักษรเหล่านี้จะอยู่ในรูป ᩉ​ (ห) นำ โดยมีอักษรตัวตามอยู่ในรูปตัวเชิง ดังแสดงในตาราง โดยสำหรับอักษร ᨬ​ (ญ) จะนิยมใช้รูป ᩉ᩠ᨿ (หย) แทน^[11]

อักษร	ชื่ออักษร		การปริวรรต		สัทอักษร	ไตรยางศ์
	คำอ่าน	สัทอักษร	อักษรไทย	อักษรละติน
ᩉ᩠ᨦ	หง๋ะ	[ŋǎ]	หง	ng	[ŋ]	สูง
ᩉ᩠ᨶ	หน๋ะ	[nǎ]	หน	n	[n]	สูง
ᩉ᩠ᨾ	หม๋ะ	[mǎ]	หม	m	[m]	สูง
ᩉ᩠ᨿ	หญ๋ะ (เสียงนาสิก)	[ɲǎ]	หย, หญ	ny	[ɲ], [j][a]	สูง
ᩉᩕ	หร๋ะ, หล๋ะ, ห๋ะ	[rǎ], [lǎ], [hǎ]	หร	r,[b] l, h	[r],[c] [l],[c] [h]	สูง
ᩉᩖ​, ᩉ᩠ᩃ	หล๋ะ	[lǎ]	หล	l	[l]	สูง
ᩉ᩠ᩅ	หว๋ะ	[wǎ]	หว	w	[w]	สูง

หมายเหตุ

อักษร		ชื่ออักษร				หน่วยเสียงทางสัทอักษร	หมายเหตุ
		อักษรธรรม	ปริวรรตเป็นอักษรไทย	ปริวรรตเป็นอักษรละติน	สัทอักษร
ᩓ	,	ᩃᩯᩡ, ᩃᩯ	และ, แล	lae	[lɛ̄ː]	[lɛʔ], [lɛ̄ː]	อักษร ᩃ (ล) เชื่อมกับรูปสระ ᩮ​ (เ) ซึ่งเขียนเป็นตัวยกไว้ด้านบน อักษร แล ยังมีรูปตัวเชิงด้วยคือ ◌᩠ᩓ จัดว่าเป็นอักขรวิธีพิเศษ สำหรับเขียนคำว่า​ ᨩ᩠ᩓ (ชะแล ย่อมาจาก เช่นนั้นแล)
ᨶᩣ		ᨶᩣ	นา	naa	[nāː]	[nāː]	อักษร ᨶ (น) เชื่อมกับรูปสระ ᩣ (า).
ᨬ᩠ᨬ		ᨬᨬ	ญะญะ	nya nya	[ɲa᷇ʔ ɲa᷇ʔ]	[n.ɲ]	อักษร ᨱ​ (ณ) เชื่อมกับ ᨬ​ (ญ) สำหรับแทนตัว ᨬ ซ้อนสองตัว
ᩔ		ᩈ ᩈᩬᨦᩉᩬ᩶ᨦ	สะสองห้อง	sa song hong	[sǎː sɔ̌ːŋ hɔ᷇ːŋ]	[t̚.s], [s̚.s]	อักษร ᩈ​​ (ส) สองตัวเชื่อมติดกัน
ᩕ		ᩁᩁᩰᩫ᩠ᨦ	ระโรง, ระโฮง	rarong, rahong	[la᷇.hōːŋ]	[r], [l], [ʰ]	ระโรงจะใช้เป็นเป็นตัวเชิง ᩁ (ra) เพื่อควบกล้ำ ร เช่น ᨷᩕ (ปฺร) ᨻᩕ (พฺร) ในขณะที่รูปเชิงซึ่งเป็นตัวสะกดจะใช้ -᩠ᩁ

สระลอยคือรูปสระที่ออกเสียงได้ด้วยตัวเอง ไม่ต้องประสมกับพยัญชนะ สระลอยในอักษรธรรมล้านนามีใช้สำหรับเขียนภาษาบาลีสันสกฤตเป็นหลัก เว้นแต่รูปสระ ᩐᩣ (เอา) ซึ่งเป็นรูปสระพิเศษแทนคำว่า เอา ซึ่งเป็นคำภาษาตระกูลไท ไม่ใช้กับคำภาษาบาลีสันสกฤต^[12]

อักษรธรรม		คำอ่าน		การปริวรรต
		ถอดเสียง	สัทอักษร	อักษรไทย	อักษรละติน
ᩋ		อ๋ะ	/áʔ/	อะ	a
ᩋᩣ		อา	/āː/	อา	aa
ᩍ		อิ๋	/íʔ/	อิ	i
ᩎ		อี	/īː/	อี	ii
ᩏ		อุ๋	/úʔ/	อุ	u
ᩐ		อู	/ūː/	อู	uu
ᩑ		เอ	/ēː/	เอ	e
ᩒ		โอ	/ōː/	โอ	o
ᩂ		ลิ, ลึ, ลือ, เลอ	/li/, /lɯ̄ː/, /lɯ᷇ʔ/, /lɤː/[13]	ฤ, ฤๅ, รึ, รือ, ริ, เรอ[13]	rue, ruue, ri, roe[13]
ᩄ				ฦ, ฦๅ, ลึ, ลือ, ลิ, เลอ[13]	lue, luue, li, loe[13]
ᩐᩣ		เอา	/aw/	เอา	aw, au, ao

เป็นสระที่ไม่สามารถออกเสียงได้ด้วยตัวเอง ต้องนำไปผสมกับพยัญชนะก่อนจึงจะสามารถออกเสียงได้

สระเสียงสั้น (ใช้กับพยัญชนะ ᨠ)				สระเสียงยาว (ใช้กับพยัญชนะ ᨠ)
สระ	ไม่มีตัวสะกด	มีตัวสะกด (ᨦ)[a]		สระ	ไม่มีตัวสะกด	มีตัวสะกด (ᨦ)[a]
สระเดี่ยว
อะ /a/	ᨠ​, ᨠᩡ	ᨠᩢ᩠ᨦ		อา /aː/	ᨠᩣ[b]	ᨠᩣ᩠ᨦ
อิ /i/	ᨠᩥ	ᨠᩥ᩠ᨦ		อี /iː/	ᨠᩦ	ᨠᩦ᩠ᨦ
อึ /ɯ/	ᨠᩧ,​ ᨠᩨᩡ	ᨠᩧ᩠ᨦ,​ ᨠᩨ᩠ᨦᩡ		อื /ɯː/	ᨠᩨ	ᨠᩨ᩠ᨦ
อุ /u/	ᨠᩩ	ᨠᩩᨦ,​ ᨠᩩᨦ᩼		อู /uː/	ᨠᩪ	ᨠᩪᨦ,​ ᨠᩪᨦ᩼
เอะ /e/	ᨠᩮᩡ, ᨠᩮᩬᩡ	ᨠᩮᩢ᩠ᨦ, ᨠᩮᩬᨦᩡ		เอ /eː/	ᨠᩮ	ᨠᩮ᩠ᨦ
แอะ /ɛ/	ᨠᩯᩡ, ᨠᩯᩬᩡ	ᨠᩯᩢ᩠ᨦ,​​ ᨠᩯᩬᨦᩡ		แอ /ɛː/	ᨠᩯ	ᨠᩯ᩠ᨦ
โอะ /o/	ᨠᩰᩡ	ᨠᩫ᩠ᨦ		โอ /oː/	ᨠᩰ,​ ᨠᩮᩣ[b][c]	ᨠᩰᩫ᩠ᨦ,​ ᨠᩰ᩠ᨦ
เอาะ /ɔ/	ᨠᩰᩬᩡ	ᨠᩬᩢᨦ,​ ᨠᩬᨦᩡ		ออ /ɔː/	ᨠᩬᩴ, ᨠᩳ[d]	ᨠᩬᨦ, ᨠᩬᨦ᩼
เออะ /ɤ/	ᨠᩮᩬᩥᩡ	ᨠᩮᩥᩢ᩠ᨦ,​ ᨠᩮᩥ᩠ᨦᩡ		เออ /ɤː/	ᨠᩮᩥᩬ	ᨠᩮᩥ᩠ᨦ
สระเสียงควบ
เอียะ /iaʔ/	ᨠ᩠ᨿᩮᩡ	ᨠ᩠ᨿᩢᨦ, ᨠ᩠ᨿᨦᩡ		เอีย /ia/	ᨠᩮ᩠ᨿ	ᨠ᩠ᨿᨦ
เอือะ /ɯaʔ/	ᨠᩮᩬᩥᩋᩡ	ᨠᩮᩬᩥᩢᨦ,​ ᨠᩮᩬᩥᨦᩡ		เอือ /ɯa/	ᨠᩮᩬᩥᩋ	ᨠᩮᩬᩥᨦ
	ᨠᩮᩬᩨᩋᩡ	ᨠᩮᩬᩨᩢᨦ,​ ᨠᩮᩬᩨᨦᩡ			ᨠᩮᩬᩨᩋ	ᨠᩮᩬᩨᨦ
อัวะ /uaʔ/	ᨠ᩠ᩅᩫᩡ	ᨠ᩠ᩅᩢᨦ,​ ᨠ᩠ᩅᨦᩡ		อัว /ua/	ᨠ᩠ᩅᩫ	ᨠ᩠ᩅᨦ,​ ᨠ᩠ᩅᨦ᩼
สระเสียงควบตามหลักสัทศาสตร์
เอา /aw/	ᨠᩮᩢᩣ,[b] ᨠᩮᩫᩢᩣ, ᨠᩳ,[e] ᨠᩪᩦ[f]	-		อาว /aːw/	ᨠᩣ᩠ᩅ	-
อิว /iw/	ᨠᩥ᩠ᩅ	-
เอ็ว /ew/	ᨠᩮ᩠ᩅᩡ,​ ᨠᩮᩢ᩠ᩅ	-		เอว /eːw/	ᨠᩮ᩠ᩅ,​ ᨠ᩠ᨿᩅ,​ ᨠ᩠ᨿᩴ	-
แอ็ว /ɛw/	ᨠᩯ᩠ᩅᩡ,​ ᨠᩯᩢ᩠ᩅ	-		แอว /ɛːw/	ᨠᩯ᩠ᩅ	-
				เอียว /iaw/	ᨠ᩠ᨿᩅ,​ ᨠ᩠ᨿᩴ	-
ไอ /aj/	ᨠᩱ, ᨠᩲ, ᨠᩱ᩠ᨿ, ᨠᩱᨿ᩠ᨿ, ᨠᩮᨿ᩠ᨿ,[14] ᨠᩢ᩠ᨿ[6]	-		อาย /aːj/	ᨠᩣ᩠ᨿ	-
อึย /ɯj/	ᨠᩧ᩠ᨿ,​ ᨠᩨ᩠ᨿᩡ	-		อืย /ɯːj/	ᨠᩨ᩠ᨿ	-
อุย /uj/	ᨠᩩ᩠ᨿ	-		อูย /uːj/	ᨠᩪ᩠ᨿ	-
				โอย /oːj/	ᨠᩰᩫ᩠ᨿ,​ ​ᨠ᩠ᩅ᩠ᨿ	-
อ็อย​/ɔj/	ᨠᩬ᩠ᨿᩡ,​ ᨠᩬᩢ᩠ᨿ	-		ออย /ɔːj/	ᨠᩭ,[d] ᨠᩬ᩠ᨿ	-
				เอย /ɤːj/	ᨠᩮᩥ᩠ᨿ,​ ᨠᩮᩬᩥ᩠ᨿ,​ ᨠᩮᩬᩨ᩠ᨿ	-
				อวย /uaj/	ᨠ᩠ᩅ᩠ᨿ	-
				เอือย /ɯaj/	ᨠᩮᩬᩥ᩠ᨿ,​ ᨠᩮᩬᩨ᩠ᨿ	-
สระรูปพิเศษ
อํ /aŋ/	ᨠᩴ,[c] ᨠᩘ[c]	—
อำ /am/	ᨠᩣᩴ[b]	—
หมายเหตุ ↑ 1.0 1.1 เป็นการสะกดที่จำลองขึ้นเพื่อแสดงตำแหน่งของสระและพยัญชนะ ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 สระอาในรูป ◌ᩤ นิยมใช้กับอักษรที่มีรูปร่างกลมมน ได้แก่ ᨣ​ ᨧ​ ᨵ​ ᨰ​ ᨴ​ ᨷ​ ᩅ เพื่อให้อ่านง่าย ↑ 3.0 3.1 3.2 ใช้สำหรับการเขียนภาษาบาลีเท่านั้น ↑ 4.0 4.1 เป็นการสะกดแบบลื้อและขืน ↑ เรียกว่าไม้เก๋าห่อหนึ้ง (ᨾᩱ᩶ᨠᩮᩢᩣᩉᩬᩴ᩵ᩉ᩠ᨶᩧ᩶ᨦ) ↑ เรียกว่าไม้เก๋าจู้จี้ (ᨾᩱ᩶ᨠᩮᩢᩣᨧᩪ᩶ᨧᩦ᩶)

อักษรธรรมล้านนานั้นแต่หนเดิมได้ถูกประดิษฐ์ขึ้นเพื่อใช้เขียนภาษาบาลีก่อนเป็นเบื้องแรก ดังนั้นจึงใช้เขียนภาษาบาลีได้อย่างราบรื่น แต่ทว่าการณ์มิได้เป็นเช่นนั้นสำหรับภาษาสันสกฤต เนื่องจากการใช้อักษรธรรมเขียนภาษาสันสกฤตนั้นได้เกิดขึ้นในสมัยหลัง และแม้โดยพื้นฐานแล้วภาษาสันสกฤตจะใกล้เคียงกับภาษาบาลีมาก แต่ก็มีเสียงสระที่เพิ่มขึ้นมาคือ สระไอ และ สระเอา เพื่อให้สามารถเขียนภาษาสันสกฤตได้ จึงมีการดัดแปลงไม้แก๋ (รูปสระแอ) สำหรับใช้แทนเสียง สระไอ และ สระเอา ในภาษาสันสกฤต ดังตารางด้านล่าง จากหลักฐานจะพบเพียงรูปสระจมของสระทั้งสองนี้เท่านั้น ไม่พบรูปสระลอย และรูปสระ ᩐᩣ​ ก็จะไม่นำไปใช้กับภาษาสันสฤต นอกจากนี้ยังมีการประดิษฐ์รูปสระจมของตัว ฤ ขึ้นใช้สำหรับภาษาสันสกฤตด้วย โดยอักขระนี้อาจมีรูปลักษณ์คล้ายหางป๊ะ (◌ᩛ) หรือเขียนเป็นตัว ᩂ อยู่ใต้พยัญชนะ ​^[13]

สระ	รูปสระจม (จำลองการสะกดด้วยตัว ᨠ)
ไอ /ai/	ᨠᩯ
เอา /au/	ᨠᩯᩣ
ฤ /ṛ/	ᨠ᩠ᩂ

อักษรธรรมล้านนามีรูปวรรณยุกต์หลัก ๆ คือไม้เหยาะ (ᨾᩱ᩶ᩀᩰᩬᩡ) และไม้ขอจ๊าง (ᨾᩱ᩶ᨡᩬᩴᨩ᩶ᩣ᩠ᨦ) ซึ่งเทียบเท่ากับไม้เอกและไม้โทของอักษรไทย โดยไม่มีรูปที่เทียบเท่าไม้ตรีและจัตวา ทำให้การผันเสียงวรรณยุกต์มีระบบที่แตกต่างจากภาษาไทยมาตรฐานค่อนข้างมาก เนื่องจากภาษาล้านนามีเสียงวรรณยุกต์ถึง 6 เสียง แต่ในการเขียน จะผันเสียงโดยใช้รูปวรรณยุกต์เพียงสองรูปเท่านั้น ขณะที่ภาษาไทยมาตรฐานมีเสียงวรรณยุกต์ 5 เสียง แต่ก็มีการประดิษฐ์รูปวรรณยุกต์ให้ใช้ได้ครบทุกเสียง อนึ่ง ในภาษาไทเขิน ก็ได้มีความพยายามในการประดิษฐ์รูปวรรณยุกต์เพิ่มเติมอีก 3 รูป คือ ไม้ก๋อเหนือ (ᨾᩱ᩶​ᨠᩳ​ᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ) ไม้สองเหนือ (ᨾᩱ᩶​ᩈᩬᨦᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ) และไม้สามเหนือ (ᨾᩱ᩶​ᩈᩣ᩠ᨾ​ᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ) สำหรับใช้กับกลุ่มอักษรกลาง ᩋ​ (อ) ᨷ​ (บ) ᨯ​ (ด) ᩀ​ (อย) อย่างไรก็ตาม รูปวรรณยุกต์ที่ประดิษฐ์ขึ้นใหม่นี้ ยังจำกัดใช้เฉพาะในภาษาไทเขินแบบเชียงตุง ซึ่งมีการออกเสียงวรรณยุกต์ต่างจากภาษาล้านนาที่ใช้ในภาคเหนือของไทย ทั้งยังมีรูปแบบการใช้ที่สับสนและไม่เป็นระบบมากนัก จึงไม่เป็นที่นิยมใช้กันอย่างแพร่หลายนัก^[15]

รูป​วรรณยุกต์		ชื่อเรียก			Comments
		ชื่อภาษาล้านนา	ถอดเสียง	สัทอักษร
᩵		ᨾᩱ᩶ᩀᩢ᩠ᨠ, ᨾᩱ᩶ᩀᩰᩬᩡ[16]	ไม้หยัก, ไม้เหยาะ	/máj.jǎk/, /máj.jɔ́ʔ/	เทียบได้กับไม้เอก
᩶		ᨾᩱ᩶ᨡᩬᩴᨩ᩶ᩣ᩠ᨦ,[16]	ไม้ขอจ๊าง	/máj.xɔ̌ː.t͡ɕáːŋ/	เทียบได้กับไม้โท
ᩢ		ᨾᩱ᩶ᨪᩢ᩠ᨯ[15]	ไม้ซัด	/máj.sát/	เป็นรูปไม้หันอากาศ แต่สามารถใช้เป็นรูปไม้โทได้เช่นกัน และมักพบใช้ปะปนกันได้โดยทั่วไป
᩷		ᨾᩱ᩶​ᨠᩳ​ᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ[17]	ไม้ก๋อเหนือ	/máj.kɔ̌.nɯa̯/	ประดิษฐ์ขึ้นใช้กับภาษาไทเขิน, รูปร่างเหมือนไม้ก๋อ (สระออ) -ᩳ ใช้สำหรับเสียงวรรณยุกต์สามัญของอักษรกลาง เพื่อป้องกันความสับสนในการออกเสียง[15]
᩸		ᨾᩱ᩶​ᩈᩬᨦᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ[17]	ไม้สองเหนือ	/máj.sɔ̌ːŋ.nɯa̯/	ประดิษฐ์ขึ้นใช้กับภาษาไทเขิน, รูปร่างเหมือนเลขสอง ᪂ ใช้สำหรับเสียงวรรณยุกต์จัตวาของอักษรกลาง เพื่อป้องกันความสับสนในการออกเสียง[15]
᩹		ᨾᩱ᩶​ᩈᩣ᩠ᨾ​ᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ[17]	ไม้สามเหนือ	/máj.sǎːm.nɯa̯/	ประดิษฐ์ขึ้นใช้กับภาษาไทเขิน, รูปร่างเหมือนเลขสาม ᪃ ใช้สำหรับเสียงวรรณยุกต์ของอักษรกลาง ซึ่งมีเสียงใกล้เคียงกับเสียโทในภาษาไทยมาตรฐาน[15]
๋		-	–	-	ยืมจากอักษรไทยรูปไม้จัตวา สำหรับใช้ในภาษาไทเขิน เทียบได้กับไม้สองเหนือ[15]
้		-	–	-	ยืมจากอักษรไทยรูปไม้โท สำหรับใช้ในภาษาไทเขิน เทียบได้กับไม้สามเหนือ[15]

ภาษาไทยถิ่นเหนือสามารถผันได้ 6 เสียง (จริงๆแล้วมีทั้งหมด 7 หรือ 8 เสียง แต่ในแต่ละท้องถิ่นจะใช้เพียง 6 เสียงเท่านั้น) การผันจะใช้การจับคู่กันระหว่างอักษรสูงกับอักษรต่ำจึงทำให้ต้องใช้วรรณยุกต์เพียง 2 รูปเท่านั้น คือ เอก กับ โท (เทียบภาษาไทยกลาง) เช่น

การที่มีรูปวรรณยุกต์เพียง 2 รูปนี้ทำให้เกิดปัญหากับอักษรกลาง คือ ไม่สามารถแทนเสียงได้ครบทั้ง 6 เสียง ดังนั้นจึงอาจอนุโลมให้แต่ละรูปศัพท์แทนการออกเสียงได้ 2 เสียง

เสียงวรรณยุกต์สำเนียงเชียงใหม่มี 6 เสียง คือ เสียงจัตวา, เสียงเอก, เสียงโทพิเศษ, เสียงสามัญ, เสียงโท, และเสียงตรี^[18]

เสียงวรรณยุกต์	ตัวอย่าง		การถอดรหัสเสียง	การออกเสียง	ความหมายในภาษาไทย
เสียงจัตวา	ขา	ᨡᩣ	/xǎː/	[xaː˩˦]	ขา
เสียงเอก	ข่า	ᨡ᩵ᩣ	/xàː/	[xaː˨˨]	ข่า
เสียงโทพิเศษ	ข้า	ᨡ᩶ᩣ	/xa᷇ː/	[xaː˥˧]	ฆ่า
เสียงสามัญ	ฅา	ᨤᩣ	/xaː/	[xaː˦˦]	หญ้าคา
เสียงโท	ไฮ่	ᩁᩱ᩵	/hâjː/	[hajː˦˩]	ไร่
เสียงตรี	ฟ้า	ᨼ᩶ᩣ	/fáː/	[faː˦˥˦]	ฟ้า

การแสดงเสียงวรรณยุกต์ของคำเมืองสำเนียงเชียงใหม่

เสียงวรรณยุกต์	คำเป็น สระยาว	คำเป็น สระยาว ไม้เอก	คำเป็น สระยาว ไม้โท	คำตาย สระสั้น	คำตาย สระยาว
อักษรสูง	เสียงจัตวา	เสียงเอก	เสียงโทพิเศษ	เสียงจัตวา	เสียงเอก
อักษรกลาง	เสียงสามัญ	เสียงเอก	เสียงโทพิเศษ	เสียงจัตวา	เสียงเอก
อักษรต่ำ	เสียงสามัญ	เสียงโท	เสียงตรี	เสียงตรี	เสียงโท

อักษรธรรมมีตัวเลขสองชุด ชุดแรกคือ "เลขในธรรม" นิยมใช้กับงานเขียนเรื่องทางธรรมะหรืองานเขียนภาษาบาลี อีกชุดคือ "เลขโหรา" ซึ่งนิยมใช้ในงานเขียนเรื่องทางโลกย์ เช่น ตำราโหร เลขยันต์ วรรณกรรม ฯลฯ

อารบิก	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
เลขโหรา	᪀	᪁	᪂	᪃	᪄	᪅	᪆	᪇	᪈	᪉
เลขในธรรม	᪐	᪑	᪒	᪓	᪔	᪕	᪖	᪗	᪘	᪙

อักขระวิธีพิเศษ คือการสะกดคำโดยใช้รูปพิเศษที่ไม่ตรงกับหลักอักขรวิธี โดยส่วนมากมักเป็นไปในลักษณะของการสะกดคำแบบย่อ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการใช้รูปตัวเชิงซึ่งไม่ตรงกับอักขรวิธีปกติ มักมีจุดประสงค์เพื่อประหยัดเวลาในการเขียนคำที่ใช้บ่อย และมักจะพบคำประเภทนี้ได้ทั่วไปในงานเขียนด้วยอักษรธรรมล้านนา ตัวอย่างที่พบบ่อยเช่นคำว่า ᨧᩢ᩠ᨠ​ (จัก) ซึ่งมักจะย่อเป็น ᨧᩢ (จั) ทั้งนี้ ในบางครั้งอาจมีการประดิษฐ์สัญลักษณ์พิเศษขึ้นมาแทนคำ เช่น สัญลักษณ์ ᪠​ (เวียง) แทนคำว่า เวียง หรือ เมือง โดยตัวอย่างของอักขระวิธีพิเศษ จะแสดงไว้ในตารางดังนี้

ตัวอย่างคำที่สะกดด้วยอักขรวิธีพิเศษ

อักขรวิธีพิเศษ	อักขรวิธีปกติ	ปริวรรตอักษรไทย	ความหมาย
ᨧᩢ	ᨧᩢ᩠ᨠ	จัก	จะ
ᨣᩴᩝ	ᨣᩴ᩵ᨷᩴ᩵	ค็บ่	ก็ไม่
ᨣ᩠ᨯᩦ	ᨣᩴ᩵ᨯᩦ	ค็ดี	ก็ดี
ᨷ᩠ᨯᩦ	ᨷᩴ᩵ᨯᩦ	บ่ดี	ไม่ดี
ᩓ᩠ᩅ	ᩃᩯ᩠ᩅ᩶	แล้ว	แล้ว
ᨻᩱ᩠ᨾᩣ	ᨻᩱᨾᩣ	ไพมา	ไปมา
᪠	ᩅ᩠ᨿᨦ	เวียง	เวียง
᪭ᩣ	ᨩ᩶ᩣ᩠ᨦ	ช้าง	ช้าง
᪒᪂	ᨡᩮᩢ᩶ᩣᨡᩬᨦᨦᩮᩥ᩠ᨶᨤᩣᩴ	เข้าของเงินฅำ	ทรัพย์สินเงินทอง
ᨡᨲᨯᨾ	ᨡᩮᩢ᩶ᩣᨲᩬᨠᨯᩬᨠᨾᩱ᩶	เข้าตอกดอกไม้	ข้าวตอกดอกไม้

อักษรธรรมล้านนาได้รับการบรรจุลงในยูนิโคดตั้งแต่รุ่น 5.2 ดังนั้นจึงสามารถใช้อักษรธรรมล้านนาในคอมพิวเตอร์ได้โดยที่ไม่ต้องอาศัยช่วงรหัสของอักษรอื่นดังเช่นที่เคยทำกันในอดีตอีกต่อไป

ผังยูนิโคดสำหรับอักษรธรรมล้านนาอยู่ในช่วง U+1A20–U+1AAF:

Tai Tham[1][2] Official Unicode Consortium code chart (PDF)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

U+1A2x

ᨠ

ᨡ

ᨢ

ᨣ

ᨤ

ᨥ

ᨦ

ᨧ

ᨨ

ᨩ

ᨪ

ᨫ

ᨬ

ᨭ

ᨮ

ᨯ

U+1A3x

ᨰ

ᨱ

ᨲ

ᨳ

ᨴ

ᨵ

ᨶ

ᨷ

ᨸ

ᨹ

ᨺ

ᨻ

ᨼ

ᨽ

ᨾ

ᨿ

U+1A4x

ᩀ

ᩁ

ᩂ

ᩃ

ᩄ

ᩅ

ᩆ

ᩇ

ᩈ

ᩉ

ᩊ

ᩋ

ᩌ

ᩍ

ᩎ

ᩏ

U+1A5x

ᩐ

ᩑ

ᩒ

ᩓ

ᩔ

ᩕ

ᩖ

ᩗ

ᩘ

ᩙ

ᩚ

ᩛ

ᩜ

ᩝ

ᩞ

U+1A6x

᩠

ᩡ

ᩢ

ᩣ

ᩤ

ᩥ

ᩦ

ᩧ

ᩨ

ᩩ

ᩪ

ᩫ

ᩬ

ᩭ

ᩮ

ᩯ

U+1A7x

ᩰ

ᩱ

ᩲ

ᩳ

ᩴ

᩵

᩶

᩷

᩸

᩹

᩺

᩻

᩼

᩿

U+1A8x

᪀

᪁

᪂

᪃

᪄

᪅

᪆

᪇

᪈

᪉

U+1A9x

᪐

᪑

᪒

᪓

᪔

᪕

᪖

᪗

᪘

᪙

U+1AAx

᪠

᪡

᪢

᪣

᪤

᪥

᪦

ᪧ

᪨

᪩

᪪

᪫

᪬

᪭

หมายเหตุ 1.^ แม่แบบ:Unicode version 2.^ พื้นที่สีเทาไม่ได้ระบุตัวรหัส

ในปัจจุบันนี้ โปรแกรมสำหรับทำงานเอกสารที่สำคัญเช่น ไมโครซอฟท์ วินโดวส์ และไมโครซอฟท์ ออฟฟิศ ยังรองรับระบบการป้อนอักษรธรรมแบบยูนิโค้ดได้อย่างไม่สมบูรณ์^[19] ทำให้เกิดการใช้งานฟอนต์อักษรธรรมแบบนอกระบบยูนิโคด (non-Unicode) อย่างแพร่หลาย ฟอนต์อักษรธรรมที่เผยแพร่โดยสำนักงานราชบัณฑิตยสภาและมหาวิทยาลัยเชียงใหม่เองก็เป็นฟอนต์นอกระบบยูนิโคด ทั้งนี้ก็เพื่อแก้ปัญหาการไม่รองรับของโปรแกรมต่าง ๆ ดั้งที่กล่าวมา และเพื่อให้ฟอนต์สามารถแสดงผลข้อความอักษรธรรมจากบันทึกโบราณได้ โดยบันทึกเหล่านี้มักประกอบด้วยอักษรพิเศษและสัญลักษณ์ที่ช่วงรหัสยูนิโคดของอักษรไทธรรม (Tai Tham) ยังไม่รองรับ ^[20][21] ฟอนต์อักษรธรรมนอกระบบยูนิโคดมักใช้ช่วงรหัสยูนิโคดของอักษรไทยและอักษรละตินประสมกันสำหรับแสดงผล เพื่อแก้ปัญหาการไม่รองรับอักษรธรรมในระบบไมโครซอฟท์ออฟฟิศ อย่างไรก็ตาม ฟอนต์เหล่านี้อาจมีปัญหาในการแสดงผลบนเว็บเบราว์เซอร์หรือคอมพิวเตอร์ที่ไม่รองรับฟอนต์ดังกล่าว โดยอาจเกิดปัญหาการแสดงผลเป็นภาษาต่างดาวได้

ในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา มีการพัฒนาฟอนต์อักษรธรรมแบบยูนิโคดขึ้นอย่างแพร่หลายเพื่อใช้สำหรับแสดงผลบนเว็บไซต์และเพื่อการสื่อสารผ่านสมาร์ทโฟน โดยฟอนต์ Noto Sans Tai Tham ซึ่งจัดทำโดยกูเกิล ได้กลายเป็นฟอนต์เริ่มต้นสำหรับแสดงผลอักษรธรรมในระบบแมคโอเอสและไอโอเอส^[22] กระนั้น ฟอนต์ดังกล่าวในรุ่นปัจจุบันยังคงมีปัญหา กล่าวคือยังแสดงผลอักษรธรรมล้านนาได้ไม่ถูกต้อง และมีรูปทรงที่อ่านยาก

รายการฟอนต์อักษรธรรมที่ได้เผยแพร่ต่อสาธารณะแล้ว ได้จัดรวบรวมไว้ในตารางข้างล่างนี้

ชื่อฟอนต์	ระบบการป้อน		รูปลักษณะอักษร	ตระกูลฟอนต์	ผู้จัดสร้าง (พร้อมลิงก์หน้า)
	ยูนิโคด[a]	นอกระบบยูนิโคด[b]
A Tai Tham KH New V3	ใช่	ไม่	ไทเขิน	ไม่มีเชิง	Arloka Tai Tham Unicode group
A Tai Tham LN	ใช่	ไม่	ล้านนา	มีเชิง	Arloka
Chiangsaen Alif	ใช่	ไม่	ล้านนา	ไม่มีเชิง	Alif Silapachai
CR Insom Lanna	ใช่	ใช่	ล้านนา	มีเชิง	Worawut Thanawatanawanich
Hariphunchai	ใช่	ไม่	ล้านนา	มีเชิง	TragerStudio, Richard Wordingham
Kotthabun	ใช่	ไม่	ลาว	มีเชิง	Theppitak Karoonboonyanan Tai Tham Unicode group
Lanna Alif	ใช่	ไม่	ล้านนา	ไม่มีเชิง	Alif Silapachai
Lamphun	ใช่	ไม่	ล้านนา	มีเชิง	Richard Wordingham
LN Mon Saen	ไม่	ใช่	ไทเขิน	มีเชิง	มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ (page link), Pichai Saengboon
LN Tilok	ไม่	ใช่	ล้านนา	มีเชิง	มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ (page link), Pichai Saengboon
LN Wat Inda	ไม่	ใช่	ไทเขิน	มีเชิง	มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ (page link), Pichai Saengboon
Noto Sans Tai Tham	ใช่	ไม่	ไทเขิน	ไม่มีเชิง	Google Fonts
Pali-Kotthabun	เฉพาะภาษาบาลี	ใช่	ลาว	มีเชิง	Worawut Thanawatanawanich, Theppitak Karoonboonyanan
Pali-Tilok	เฉพาะภาษาบาลี	ใช่	ล้านนา	มีเชิง	Worawut Thanawatanawanich, Pichai Saengboon
Payap Lanna	ใช่	ไม่	ล้านนา	มีเชิง	SIL International
RST-ISAN	ไม่	ใช่	ลาว	มีเชิง	สำนักงานราชบัณฑิตยสภา (page link)
RST-LANNA	ไม่	ใช่	ล้านนา	มีเชิง	สำนักงานราชบัณฑิตยสภา (page link)
Tai Tham BXL	ใช่	ไม่	ไทลื้อ	มีเชิง	Tai Tham Unicode group
Tai Tham Kammattana	ใช่	ไม่	ไทเขิน	มีเชิง	Tai Tham Unicode group
Tai Tham Kasem	ใช่	ไม่	ล้านนา	มีเชิง	Tai Tham Unicode group
Tai Tham Kruba Promma	ใช่	ไม่	ล้านนา	มีเชิง	Tai Tham Unicode group
Tai Tham Nang Kham	ใช่	ไม่	ไทเขิน	มีเชิง	Tai Tham Unicode group
Tai Tham Sripanyawut	ใช่	ไม่	ล้านนา	มีเชิง	Tai Tham Unicode group
Tai Tham Thatdaokham	ใช่	ไม่	ไทลื้อ	มีเชิง	Tai Tham Unicode group
VS Tham Lanxang	ใช่	ใช่	ลาว	มีเชิง	Worawut Thanawatanawanich

หมายเหตุ

• Khamjan, Mala (มาลา คำจันทร์). Kham Mueang Dictionary(พจนานุกรมคำเมือง). Chiang Mai: bookworm, 2008. ISBN 978-974-8418-55-1.
• "Lanna script". Complete information from traditional sources. Sky Knowledge. สืบค้นเมื่อ 2018-07-15.
• Owen, R. Wyn. 2017. A description and linguistic analysis of the Tai Khuen writing system. Journal of the Southeast Asian Linguistics Society 10.1, 140-164.
• Trager, Ed. (2014). Hariphunchai Tai Tham Font Project.
• Wordingham, Richard. Lamphun glyphs (A page with specimen of the font Lamphun). Retrieved 15 May 2019.

• ISO/IEC 10646:2003/Amd.5:2008 Universal Multiple-Octet Coded Character Set (UCS) -- Amendment 5: AMENDMENT 5: Tai Tham, Tai Viet, Avestan, Egyptian Hieroglyphs, CJK Unified Ideographs Extension C, and other characters
• รูปและการออกเสียงของอักษรล้านนา (อังกฤษ)
• สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
• Download Font Lanna